Thánh đường Hồi giáo trong văn hóa Malaysia
gửi bởi Le Phuong Thao » 13 Tháng 11 2008 16:53
Thế kỷ XV, theo đường biển thông qua giao lưu buôn bán và thương mại, Hồi giáo đã bắt đầu đặt chân lên các quốc gia Đông Nam Á hải đảo - trong đó có Malaysia. Trải qua nhiều biến động thăng trầm của lịch sử, sau khi giành được độc lập, Hồi giáo đã được công nhận là tôn giáo chính thức của liên bang. Với khoảng hơn 50% số tín đồ, Hồi giáo đã có những ảnh hưởng sâu sắc trong đời sống văn hóa của người Malaysia.
Kể từ khi Hồi giáo bắt đầu tiến vào lãnh thổ bằng con đường giao lưu buôn bán trên eo biển Malacca thì cơ sở tôn giáo của đạo này cũng đã bắt đầu xuất hiện trên lãnh thổ Malaysia.
Theo Ghafar Ahmad, kiến trúc thánh đường ở Malaysia từ khi thánh đường đầu tiên được xây dựng cho đến nay có thể chia thành ba dạng tương ứng với những giai đoạn lịch sử cụ thể:
Từ khoảng thế kỷ XVIII, những thánh đường đầu tiên ở Malaysia được dựng lên và đặc điểm chung của kiến trúc trong giai đoạn này là không hề mô phỏng sao y theo phong cách kiến trúc truyền thống của nhà thờ Hồi giáo. Việc xây dựng thánh đường lúc này phụ thuộc nhiều vào điều kiện địa lý tự nhiên nắng nóng, mưa nhiều ở Malaysia.
Điểm đáng lưu ý của thánh đường trong giai đoạn này là được xây dựng lên để đối phó với điều kiện khí hậu nóng ẩm, mưa nhiều. Bộ mái được làm dạng dốc nghiêng để có thể thoát nước nhanh khi trời mưa, bộ khung thì được làm theo kiểu nhà sàn để tránh lụt. Cửa ra vào, cửa sổ thì được chạm khắc nhiều motif hoa lá, vừa thể hiện tài hoa của người thợ, vừa có tác dụng làm lỗ thông cho không khí khoảng trống để luồng vào dễ dàng. Những chất liệu chủ yếu được sử dụng thời kỳ này là những loại thực vật có sẵn từ thiên nhiên như gỗ, tre nứa, gạch, đá bằng đất sét nung...
Thời kỳ thuộc địa từ khoảng năm 1795 đến năm 1957, thánh đường ở Malaysia chủ yếu được được thiết kế bởi các kiến trúc sư và kỹ sư người Anh. Những hình ảnh quen thuộc của kiến trúc Hồi giáo dần xuất hiện như kiểu kiến trúc mái vòm củ hành, mái nhọn, tháp canh và những hàng cột... Chất liệu được sử dụng phổ biến là xi-măng, gạch với cấu trúc khung thép chịu lực. Thực tế, các kiến trúc sư thời kỳ này đã có sự trộn lẫn giữa phong cách Moorish và phong cách cổ điển của dòng bản địa, chẳng hạn như thánh đường Sultan Abu Bakar ở Johor Bahru. Hoặc kết hợp phong cách Baroque cổ điển với ảnh hưởng Moorish như thánh đường Jamek ở Muar, Johor. Nhìn chung, nét nổi bật trong nghệ thuật trang trí thời kỳ này là thể hiện những kiểu hoa văn hình học đơn giản, hình khối lập phương với bề mặt trơn phẳng.
Giai đoạn hiện đại trong khoảng từ năm 1958 đến nay kiến trúc thánh đường ngày càng tuân thủ chặt chẽ phong cách Hồi giáo, đồng thời những kỹ thuật công nghệ hiện đại cũng bắt đầu được các công trình sư tận dụng triệt để khi thiết kế xây dựng. Thánh đường ngày càng mở rộng diện tích ở sảnh cầu nguyện để đáp ứng chỗ ngồi cho số lượng tín đồ ngày càng đông. Những vật liệu hiện đại như bê-tông, gạch, thép, đá, cẩm thạch được ưa chuộng và kiểu thiết kế quen thuộc là hình dáng những mái vòm củ hành hay mái nhọn, tháp cao, trần cao.
Điểm đặc biệt của kiểu thánh đường hiện đại là nó thể hiện sự kết hợp chặt chẽ giữa công trình chính với các yếu tố ngoại cảnh xung quanh như khu vườn, hồ nước, những hàng cây, thảm thực vật, thiết kế ánh sáng... Hoặc kết hợp giữa phong cách của các thánh đường Hồi giáo ở Thổ Nhĩ Kỳ, Trung Đông... lại với nhau. Thánh đường ngày càng thể hiện những phẩm chất tối ưu của khoa học công nghệ chẳng hạn như National Mosque ở Kuala Lumpur ngoài diện tích rộng, xây dựng bằng bê-tông, đá cẩm thạch Ý với ngọn tháp cao 245 feet còn có thêm nhiều phòng chức năng khác như thư viện, văn phòng, phòng khách hoàng gia, nhà kho... và những hệ thống chiếu sáng, máy lạnh...
Từ những đặc điểm cơ bản của kiến trúc thánh đường Hồi giáo Malaysia qua các thời đại đã cho thấy quá trình hòa nhập, biến hóa dần dần của Hồi giáo nơi đây. Việc xây dựng thánh đường ngay từ buổi đầu tiên không hề cho thấy sự áp đặt của tôn giáo này đối với người bản xứ mà thể hiện sự tự chủ hoàn toàn của người dân khi theo tôn giáo này, và họ đã xây dựng những thánh đường Hồi giáo hoàn toàn theo phong cách riêng của mình để phù hợp với điều kiện tự nhiên, khí hậu nơi đây. Vì vậy có thể nói kiến trúc thánh đường ở Malaysia hoàn toàn không phải là sự rập khuôn của kiểu thánh đường truyền thống Hồi giáo ở Arab mà đã có những biến đổi theo từng giai đoạn cho phù hợp với người bản xứ và dần dần trở thành một bộ phận không thể tách rời trong nền văn hóa của họ.
Kể từ khi Hồi giáo bắt đầu tiến vào lãnh thổ bằng con đường giao lưu buôn bán trên eo biển Malacca thì cơ sở tôn giáo của đạo này cũng đã bắt đầu xuất hiện trên lãnh thổ Malaysia.
Theo Ghafar Ahmad, kiến trúc thánh đường ở Malaysia từ khi thánh đường đầu tiên được xây dựng cho đến nay có thể chia thành ba dạng tương ứng với những giai đoạn lịch sử cụ thể:
Từ khoảng thế kỷ XVIII, những thánh đường đầu tiên ở Malaysia được dựng lên và đặc điểm chung của kiến trúc trong giai đoạn này là không hề mô phỏng sao y theo phong cách kiến trúc truyền thống của nhà thờ Hồi giáo. Việc xây dựng thánh đường lúc này phụ thuộc nhiều vào điều kiện địa lý tự nhiên nắng nóng, mưa nhiều ở Malaysia.
Điểm đáng lưu ý của thánh đường trong giai đoạn này là được xây dựng lên để đối phó với điều kiện khí hậu nóng ẩm, mưa nhiều. Bộ mái được làm dạng dốc nghiêng để có thể thoát nước nhanh khi trời mưa, bộ khung thì được làm theo kiểu nhà sàn để tránh lụt. Cửa ra vào, cửa sổ thì được chạm khắc nhiều motif hoa lá, vừa thể hiện tài hoa của người thợ, vừa có tác dụng làm lỗ thông cho không khí khoảng trống để luồng vào dễ dàng. Những chất liệu chủ yếu được sử dụng thời kỳ này là những loại thực vật có sẵn từ thiên nhiên như gỗ, tre nứa, gạch, đá bằng đất sét nung...
Thời kỳ thuộc địa từ khoảng năm 1795 đến năm 1957, thánh đường ở Malaysia chủ yếu được được thiết kế bởi các kiến trúc sư và kỹ sư người Anh. Những hình ảnh quen thuộc của kiến trúc Hồi giáo dần xuất hiện như kiểu kiến trúc mái vòm củ hành, mái nhọn, tháp canh và những hàng cột... Chất liệu được sử dụng phổ biến là xi-măng, gạch với cấu trúc khung thép chịu lực. Thực tế, các kiến trúc sư thời kỳ này đã có sự trộn lẫn giữa phong cách Moorish và phong cách cổ điển của dòng bản địa, chẳng hạn như thánh đường Sultan Abu Bakar ở Johor Bahru. Hoặc kết hợp phong cách Baroque cổ điển với ảnh hưởng Moorish như thánh đường Jamek ở Muar, Johor. Nhìn chung, nét nổi bật trong nghệ thuật trang trí thời kỳ này là thể hiện những kiểu hoa văn hình học đơn giản, hình khối lập phương với bề mặt trơn phẳng.
Giai đoạn hiện đại trong khoảng từ năm 1958 đến nay kiến trúc thánh đường ngày càng tuân thủ chặt chẽ phong cách Hồi giáo, đồng thời những kỹ thuật công nghệ hiện đại cũng bắt đầu được các công trình sư tận dụng triệt để khi thiết kế xây dựng. Thánh đường ngày càng mở rộng diện tích ở sảnh cầu nguyện để đáp ứng chỗ ngồi cho số lượng tín đồ ngày càng đông. Những vật liệu hiện đại như bê-tông, gạch, thép, đá, cẩm thạch được ưa chuộng và kiểu thiết kế quen thuộc là hình dáng những mái vòm củ hành hay mái nhọn, tháp cao, trần cao.
Điểm đặc biệt của kiểu thánh đường hiện đại là nó thể hiện sự kết hợp chặt chẽ giữa công trình chính với các yếu tố ngoại cảnh xung quanh như khu vườn, hồ nước, những hàng cây, thảm thực vật, thiết kế ánh sáng... Hoặc kết hợp giữa phong cách của các thánh đường Hồi giáo ở Thổ Nhĩ Kỳ, Trung Đông... lại với nhau. Thánh đường ngày càng thể hiện những phẩm chất tối ưu của khoa học công nghệ chẳng hạn như National Mosque ở Kuala Lumpur ngoài diện tích rộng, xây dựng bằng bê-tông, đá cẩm thạch Ý với ngọn tháp cao 245 feet còn có thêm nhiều phòng chức năng khác như thư viện, văn phòng, phòng khách hoàng gia, nhà kho... và những hệ thống chiếu sáng, máy lạnh...
Từ những đặc điểm cơ bản của kiến trúc thánh đường Hồi giáo Malaysia qua các thời đại đã cho thấy quá trình hòa nhập, biến hóa dần dần của Hồi giáo nơi đây. Việc xây dựng thánh đường ngay từ buổi đầu tiên không hề cho thấy sự áp đặt của tôn giáo này đối với người bản xứ mà thể hiện sự tự chủ hoàn toàn của người dân khi theo tôn giáo này, và họ đã xây dựng những thánh đường Hồi giáo hoàn toàn theo phong cách riêng của mình để phù hợp với điều kiện tự nhiên, khí hậu nơi đây. Vì vậy có thể nói kiến trúc thánh đường ở Malaysia hoàn toàn không phải là sự rập khuôn của kiểu thánh đường truyền thống Hồi giáo ở Arab mà đã có những biến đổi theo từng giai đoạn cho phù hợp với người bản xứ và dần dần trở thành một bộ phận không thể tách rời trong nền văn hóa của họ.
Mèo Ú
NHỮNG THÁNH ĐƯỜNG HỒI GIÁO NỔI TIẾNG Ở MALAYSIA
- Thánh đường Putra (Kuala Lumpur)
Thánh đường Putra nằm giữa lòng hồ Putrajaya được xây dựng bằng chất liệu chính là đá granit hồng phản chiếu trên nền nước xanh ngắt bao quanh tạo nên một cảnh quan thật thanh tĩnh và an lành. Không chỉ thu hút bằng vẻ ngoài quyến rũ và thơ mộng, thánh đường Putra còn nổi tiếng bởi lối kiến trúc cổng đồ sộ và ngọn tháp đơn bên cạnh công trình chính cao đến 116m chia làm năm tầng tượng trưng cho năm trụ cột của đạo Hồi.
Được xây dựng từ năm 1997 và hoàn thành vào năm 1999 với sức chứa lên đến 15.000 người, Putra thực sự là một trong những công trình kiến trúc Hồi giáo tuyệt mĩ ở Đông Nam Á. Bức tường bên dưới thánh đường là sự mô phỏng kiểu kiến trúc của thánh đường King Hassan ở Casablanca, Maroque trong khi đó những ngọn tháp canh lại được làm theo kiểu kiến trúc thánh đường Sheikh Omar ở Baghdad, Iraq. Với lối kiến trúc vừa cổ kính vừa hiện đại kết hợp với sự hài hòa của màu sắc và sự cân xứng của những mái vòm, những motif hình học... có thể nói Putra Mosque xứng đáng là một đỉnh cao trong nghệ thuật kiến trúc theo phong cách Hồi giáo ở Malaysia.
- Thánh đường Sultan Salahuddin Abdul Aziz Shah
Sultan Salahuddin Abdul Aziz Shah Mosque hay nhiều người đơn giản chỉ gọi là “Blue Mosque” nằm kề bên một hồ nước nhỏ dệt nên một khung cảnh thật tĩnh lặng và thanh bình ở Shah Alam.
Tầng trệt của thánh đường bao gồm sảnh lớn để cầu nguyện, phòng hội họp, thư viện, phòng chuẩn bị trước khi vào cầu nguyện và nhà kho. Những cột trụ và hốc tường (nơi tín đồ hướng về để cầu nguyện) được bao phủ bởi lớp đá cẩm thạch trắng và trang trí bằng những đoạn kinh Koran truyền thống.
Thảm trải sàn nơi dành cho tín đồ cầu nguyện được dệt từ len sợi và trang trí bằng những họa tiết hình học trắng trên nền màu xanh. Nền sân trong cũng được lát bằng những phiến đá xanh và trắng xen kẽ. Bên trên là mái vòm được làm từ chất liệu nhôm cũng có màu xanh dương và những dòng trang trí các đoạn kinh Koran với lối thư pháp kinh văn... gợi nên ấn tượng một “Thánh đường Xanh” thật trang nhã, hài hòa. Sở hữu một trong những mái vòm lớn nhất thế giới và bốn ngọn tháp dựng đứng bao quanh cao hơn 142m, có thể xem đây là thánh đường lớn nhất ở Malaysia và lớn thứ hai ở Đông Nam Á, chỉ đứng sau Istiqlal mosque ở Jakarta, Indonesia.
- Thánh đường Jamek (Kuala Lumpur)
Là thánh đường cổ xưa nhất ở Kuala Lumpur, Jamek được xây dựng vào năm 1907 do Arthur Benison Hubbak – một kiến trúc sư người Anh thiết kế. Jamek nằm tại nơi giao nhau giữa hai con sông Klang và Gombak, bao quanh là nước biếc và những hàng dừa uốn mình thành hình vòng cung tạo nên cho thánh đường này một vẻ đẹp sống động như chính thiên nhiên bao quanh.
Jamek đã từng là thánh đường trung tâm duy nhất của Kuala Lumpur cho đến năm 1965 khi thánh đường Negara được dựng nên thay thế vị trí của nó. Thánh đường có ba mái vòm trắng nhô cao phủ lấy sảnh cầu nguyện, tại góc là hai ngọn tháp xây bằng gạch đỏ và trắng xen kẽ lẫn nhau gợi cảm hứng từ kiểu kiến trúc Moorish. Có thể nói Jamek là thánh đường có vẻ ngoài ấn tượng và dễ nhận biết nhất ở Malaysia.
Từ một vài thánh đường tiêu biểu có thể đưa ra nhận xét chung là hầu như mỗi thánh đường Hồi giáo ở Malaysia hiện nay dù theo nền tảng của lối kiến trúc Hồi nhưng nó đã có sự biến hóa muôn hình vạn trạng dựa vào cảnh quan xung quanh và nhiều yếu tố kỹ thuật khác, tạo cho mỗi thánh đường một vẻ đẹp riêng có không thể hòa lẫn.
Với đa số dân theo Hồi giáo, thánh đường ở Malaysia đã trở thành một cơ sở tôn giáo quan trọng, một ngôi nhà tinh thần chung của con người. Đó không chỉ là nơi cầu nguyện của tín đồ mà còn là một nhịp cầu văn hóa để con người trên khắp mọi nơi gặp gỡ nhau, trao đổi thông tin và giao lưu kết bạn.
Từ một cơ sở tôn giáo bình thường, thánh đường Hồi giáo đã trở thành trung tâm văn hóa của người dân Malaysia, là nơi con người gặp gỡ, học hỏi, truyền đạt thông tin, giáo dục cách sống, tổ chức những ngày lễ lớn (như tháng lễ Ramadan) đồng thời cũng là nơi của những tấm lòng nhân ái, quyên góp tiền của để giúp đỡ cho người nghèo...
Không cầu xin tha thứ, rửa tội, không cầu duyên, cầu phước, cầu tài... Thánh đường Hồi giáo ở Malaysia đơn giản chỉ là nơi để tín đồ đến cầu nguyện, cầu nguyện để thể hiện lòng sùng kính với Allah – đấng tối cao duy nhất, và mỗi khi quỳ xuống cầu nguyện, con người cảm thấy được thanh thản, yên bình. Và một khi đã đặt chân vào không gian thoáng đãng rộng mở này thì tất cả mọi tín đồ dù giàu có hay nghèo khổ, dù địa vị xã hội cao hay thấp đều trở nên bình đẳng như nhau, bình đẳng trước thánh Allah. Có lẽ chính sự giản dị, vô sai biệt trong đối xử, trong giáo lý của nó đã khiến Hồi giáo nhanh chóng nhận được sự đón chào nồng ấm của con người nơi đây và ghi lại những dấu ấn văn hóa quan trọng.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Trương Sỹ Hùng 2007: Tôn giáo và văn hóa, nxb Khoa học xã hội.
- Ben Van Wijnen: Masjid Jamek
http://www.malaysiasite.nl/masjidjamekeng.htm
- Sultan Salahuddin Abdul Aziz Mosque
http://en.wikipedia.org/wiki/Sultan_Sal ... ziz_Mosque
- Putra Mosque
http://www.glasssteelandstone.com/MY/Pu ... osque.html
- A. Ghafar Ahman: The architectural styles of mosque in Malaysia: From vernacular to modern structures
http://www.hbp.usm.my/conservation/Semi ... IYADH.html
- Thánh đường Putra (Kuala Lumpur)
Thánh đường Putra nằm giữa lòng hồ Putrajaya được xây dựng bằng chất liệu chính là đá granit hồng phản chiếu trên nền nước xanh ngắt bao quanh tạo nên một cảnh quan thật thanh tĩnh và an lành. Không chỉ thu hút bằng vẻ ngoài quyến rũ và thơ mộng, thánh đường Putra còn nổi tiếng bởi lối kiến trúc cổng đồ sộ và ngọn tháp đơn bên cạnh công trình chính cao đến 116m chia làm năm tầng tượng trưng cho năm trụ cột của đạo Hồi.
Được xây dựng từ năm 1997 và hoàn thành vào năm 1999 với sức chứa lên đến 15.000 người, Putra thực sự là một trong những công trình kiến trúc Hồi giáo tuyệt mĩ ở Đông Nam Á. Bức tường bên dưới thánh đường là sự mô phỏng kiểu kiến trúc của thánh đường King Hassan ở Casablanca, Maroque trong khi đó những ngọn tháp canh lại được làm theo kiểu kiến trúc thánh đường Sheikh Omar ở Baghdad, Iraq. Với lối kiến trúc vừa cổ kính vừa hiện đại kết hợp với sự hài hòa của màu sắc và sự cân xứng của những mái vòm, những motif hình học... có thể nói Putra Mosque xứng đáng là một đỉnh cao trong nghệ thuật kiến trúc theo phong cách Hồi giáo ở Malaysia.
- Thánh đường Sultan Salahuddin Abdul Aziz Shah
Sultan Salahuddin Abdul Aziz Shah Mosque hay nhiều người đơn giản chỉ gọi là “Blue Mosque” nằm kề bên một hồ nước nhỏ dệt nên một khung cảnh thật tĩnh lặng và thanh bình ở Shah Alam.
Tầng trệt của thánh đường bao gồm sảnh lớn để cầu nguyện, phòng hội họp, thư viện, phòng chuẩn bị trước khi vào cầu nguyện và nhà kho. Những cột trụ và hốc tường (nơi tín đồ hướng về để cầu nguyện) được bao phủ bởi lớp đá cẩm thạch trắng và trang trí bằng những đoạn kinh Koran truyền thống.
Thảm trải sàn nơi dành cho tín đồ cầu nguyện được dệt từ len sợi và trang trí bằng những họa tiết hình học trắng trên nền màu xanh. Nền sân trong cũng được lát bằng những phiến đá xanh và trắng xen kẽ. Bên trên là mái vòm được làm từ chất liệu nhôm cũng có màu xanh dương và những dòng trang trí các đoạn kinh Koran với lối thư pháp kinh văn... gợi nên ấn tượng một “Thánh đường Xanh” thật trang nhã, hài hòa. Sở hữu một trong những mái vòm lớn nhất thế giới và bốn ngọn tháp dựng đứng bao quanh cao hơn 142m, có thể xem đây là thánh đường lớn nhất ở Malaysia và lớn thứ hai ở Đông Nam Á, chỉ đứng sau Istiqlal mosque ở Jakarta, Indonesia.
- Thánh đường Jamek (Kuala Lumpur)
Là thánh đường cổ xưa nhất ở Kuala Lumpur, Jamek được xây dựng vào năm 1907 do Arthur Benison Hubbak – một kiến trúc sư người Anh thiết kế. Jamek nằm tại nơi giao nhau giữa hai con sông Klang và Gombak, bao quanh là nước biếc và những hàng dừa uốn mình thành hình vòng cung tạo nên cho thánh đường này một vẻ đẹp sống động như chính thiên nhiên bao quanh.
Jamek đã từng là thánh đường trung tâm duy nhất của Kuala Lumpur cho đến năm 1965 khi thánh đường Negara được dựng nên thay thế vị trí của nó. Thánh đường có ba mái vòm trắng nhô cao phủ lấy sảnh cầu nguyện, tại góc là hai ngọn tháp xây bằng gạch đỏ và trắng xen kẽ lẫn nhau gợi cảm hứng từ kiểu kiến trúc Moorish. Có thể nói Jamek là thánh đường có vẻ ngoài ấn tượng và dễ nhận biết nhất ở Malaysia.
Từ một vài thánh đường tiêu biểu có thể đưa ra nhận xét chung là hầu như mỗi thánh đường Hồi giáo ở Malaysia hiện nay dù theo nền tảng của lối kiến trúc Hồi nhưng nó đã có sự biến hóa muôn hình vạn trạng dựa vào cảnh quan xung quanh và nhiều yếu tố kỹ thuật khác, tạo cho mỗi thánh đường một vẻ đẹp riêng có không thể hòa lẫn.
Với đa số dân theo Hồi giáo, thánh đường ở Malaysia đã trở thành một cơ sở tôn giáo quan trọng, một ngôi nhà tinh thần chung của con người. Đó không chỉ là nơi cầu nguyện của tín đồ mà còn là một nhịp cầu văn hóa để con người trên khắp mọi nơi gặp gỡ nhau, trao đổi thông tin và giao lưu kết bạn.
Từ một cơ sở tôn giáo bình thường, thánh đường Hồi giáo đã trở thành trung tâm văn hóa của người dân Malaysia, là nơi con người gặp gỡ, học hỏi, truyền đạt thông tin, giáo dục cách sống, tổ chức những ngày lễ lớn (như tháng lễ Ramadan) đồng thời cũng là nơi của những tấm lòng nhân ái, quyên góp tiền của để giúp đỡ cho người nghèo...
Không cầu xin tha thứ, rửa tội, không cầu duyên, cầu phước, cầu tài... Thánh đường Hồi giáo ở Malaysia đơn giản chỉ là nơi để tín đồ đến cầu nguyện, cầu nguyện để thể hiện lòng sùng kính với Allah – đấng tối cao duy nhất, và mỗi khi quỳ xuống cầu nguyện, con người cảm thấy được thanh thản, yên bình. Và một khi đã đặt chân vào không gian thoáng đãng rộng mở này thì tất cả mọi tín đồ dù giàu có hay nghèo khổ, dù địa vị xã hội cao hay thấp đều trở nên bình đẳng như nhau, bình đẳng trước thánh Allah. Có lẽ chính sự giản dị, vô sai biệt trong đối xử, trong giáo lý của nó đã khiến Hồi giáo nhanh chóng nhận được sự đón chào nồng ấm của con người nơi đây và ghi lại những dấu ấn văn hóa quan trọng.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Trương Sỹ Hùng 2007: Tôn giáo và văn hóa, nxb Khoa học xã hội.
- Ben Van Wijnen: Masjid Jamek
http://www.malaysiasite.nl/masjidjamekeng.htm
- Sultan Salahuddin Abdul Aziz Mosque
http://en.wikipedia.org/wiki/Sultan_Sal ... ziz_Mosque
- Putra Mosque
http://www.glasssteelandstone.com/MY/Pu ... osque.html
- A. Ghafar Ahman: The architectural styles of mosque in Malaysia: From vernacular to modern structures
http://www.hbp.usm.my/conservation/Semi ... IYADH.html
Mèo Ú
