Văn minh Trung Quốc

V¨n minh Trung Quèc

Môc lôc - Néi dung chÝnh

I - Tæng quan vÒ Trung quèc cæ trung ®¹i
1. §Þa lý vµ c­ d©n
2. S¬ l­îc LÞch sö Cæ Trung ®¹i Trung quèc
    A. Thêi kú Cæ ®¹i
    B. Thêi kú Trung ®¹i
II - Nh÷ng thµnh tùu lín cña v¨n minh Trung quèc
1. Ch÷ viÕt
2. V¨n häc
    A. Kinh thi
    B. Th¬ §­êng
    C. TiÓu thuyÕt Minh Thanh
3. Sö häc
4. Khoa häc Tù nhiªn
    A. To¸n häc
    B. Thiªn v¨n vµ phÐp lµm lÞch
    C. Y d­îc häc
5. Nh÷ng ph¸t minh lín vÒ kü thuËt
    A. Kü thuËt lµm giÊy
    B. Kü thuËt In
    C. Thuèc sóng
    D. Kim chØ nam
6. T­ t­ëng T«n gi¸o
    A. ¢m d­¬ng, B¸t qu¸i, Ngò hµnh, ¢m d­¬ng gia
    B. Nho gia
     Khæng Tö
     M¹nh Tö
     §æng Träng Th­
     Sù ph¸t triÓn cña Nho häc ®êi Tèng
    C. §¹o gia vµ §¹o gi¸o
     §¹o gia
     §¹o gi¸o
    D. Ph¸p gia
    E. MÆc gia
7. Gi¸o dôc
    A. Tr­êng häc
    B. Khoa cö

I - Tæng quan vÒ Trung Quèc cæ trung ®¹i

1. §Þa lý vµ c­ d©n

Trung Quèc trong suèt chiÒu dµi lÞch sö lµ mét n­íc lín ë §«ng ¸. Trªn l·nh thæ Trung Quèc cã hai con s«ng lín ch¶y qua lµ Hoµng Hµ (dµi 5464 km) ë phÝa B¾c vµ Tr­êng Giang (dµi 6300 km) ë phÝa Nam. Hoµng Hµ tõ x­a th­êng g©y ra lò lôt, nh­ng do ®ã ®· båi ®¾p cho ®Êt ®ai thªm mµu mì, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn n«ng nghiÖp  khi c«ng cô s¶n xuÊt cßn t­¬ng ®èi th« s¬. ChÝnh v× vËy n¬i ®©y trë thµnh c¸i n«i cña nÒn v¨n minh Trung Quèc.

Khi míi thµnh lËp n­íc  (vµo kho¶ng thÕ kû XXI TCN) ®Þa bµn Trung Quèc chØ míi lµ mét vïng nhá ë trung l­u l­u vùc Hoµng Hµ. Tõ ®ã l·nh thæ Trung Quèc ®­îc më réng dÇn, nh­ng cho ®Õn thÕ kû III TCN, tøc lµ ®Õn cuèi thêi cæ ®¹i, phÝa B¾c cña c­¬ng giíi Trung Quèc ch­a v­ît qu¸ d·y V¹n lý Tr­êng thµnh ngµy nay, phÝa T©y míi ®Õn §«ng Nam tØnh Cam Tóc vµ phÝa Nam chØ bao gåm mét d¶i ®Êt n»m däc theo h÷u ng¹n Tr­êng Giang mµ th«i.

Tõ cuèi thÕ kû III TCN  Trung Quèc trë thµnh mét n­íc phong kiÕn thèng nhÊt. Tõ ®ã nhiÒu triÒu ®¹i cña Trung Quèc ®· chinh phôc c¸c n­íc xung quanh, do ®ã cã nh÷ng thêi kú c­¬ng giíi cña Trung Quèc ®­îc më ra rÊt réng. §Õn thÕ kû XVIII, l·nh thæ Trung Quèc vÒ c¬ b¶n ®­îc x¸c ®Þnh nh­ hiÖn nay.

Trung Quèc lµ mét trong nh÷ng n¬i tõ rÊt sím ®· cã loµi ng­êi c­ chó. N¨m 1929, ë Chu KhÈu §iÕm (ë T©y Nam B¾c Kinh) giíi kh¶o cæ häc Trung Quèc ®· ph¸t hiÖn ®­îc x­¬ng hãa th¹ch cña mét lo¹i ng­êi v­în sèng c¸ch ®©y kho¶ng 400.000 n¨m. Nh÷ng x­¬ng hãa th¹ch cña ng­êi v­în ®­îc ph¸t hiÖn sau ®ã trªn l·nh thæ Trung Quèc ®· cung cÊp nh÷ng niªn ®¹i x­a h¬n, ®Æc biÖt ng­êi v­în Nguyªn M­u (V©n nam) ph¸t hiÖn n¨m 1977 cã niªn ®¹i ®Õn 1.700.000 n¨m.

VÒ mÆt chñng téc, c­ d©n ë l­u vùc Hoµng Hµ thuéc gièng M«ng Cæ, ®Õn thêi Xu©n Thu ®­îc gäi lµ Hoa H¹, nãi t¾t lµ Hoa hoÆc H¹. §ã lµ tiÒn th©n cña H¸n téc sau nµy. Cßn c­ d©n ë phÝa Nam Tr­êng Giang th× kh¸c h¼n c­ d©n vïng Hoµng Hµ vÒ ng«n ng÷ vµ phong tôc tËp qu¸n, tôc c¾t tãc, x¨m m×nh, ®i ch©n ®Êt. §Õn thêi Xu©n Thu, c¸c téc nµy còng bÞ Hoa H¹ ®ång hãa.

D­íi thêi qu©n chñ, ë Trung Quèc, tªn n­íc ®­îc gäi theo tªn triÒu ®¹i. §ång thêi, tõ thêi cæ ®¹i, ng­êi Trung Quèc cho r»ng n­íc hä lµ mét quèc gia v¨n minh ë gi÷a, xung quanh lµ c¸c téc l¹c hËu gäi lµ  Man, Di, Nhung, §Þch, v× vËy ®Êt n­íc cña hä cßn ®­îc gäi lµ Trung Hoa hoÆc Trung Quèc. Tuy vËy c¸c danh tõ nµy chØ dïng ®Ó ph©n biÖt víi c¸c vïng xung quanh chø ch­a ph¶i lµ tªn n­íc chÝnh thøc. M·i ®Õn n¨m 1913 khi triÒu Thanh bÞ lËt ®æ, quèc hiÖu §¹i Thanh bÞ xo¸ bá, c¸i tªn Trung Hoa míi trë thµnh tªn n­íc chÝnh thøc nh­ng th«ng th­êng ng­êi ta quen gäi lµ Trung Quèc.

VÒ ®Çu trang

2. S¬ l­îc lÞch sö cæ trung ®¹i Trung Quèc

A.                           Thêi kú cæ ®¹i

Trung Quèc ®· tr¶i qua x· héi nguyªn thñy. Theo truyÒn thuyÕt, thêi viÔn cæ ë Trung Quèc cã mét thñ lÜnh mµ ®êi sau th­êng nh¾c ®Õn gäi lµ Phôc Hy. §Õn nöa ®Çu thiªn kû III TCN, ë vïng Hoµng Hµ xuÊt hiÖn mét thñ lÜnh bé l¹c gäi lµ Hoµng §Õ. Hoµng §Õ hä C¬, hiÖu lµ Hiªn viªn, ®­îc coi lµ thñy tæ ng­êi Trung Quèc. §Õn cuèi thiªn kû III TCN, §­êng Nghiªu, Ngu ThuÊn, H¹ Vò ®Òu lµ dßng dâi cña Hoµng §Õ. Nghiªu vµ ThuÊn tuy chØ lµ nh÷ng thñ lÜnh liªn minh bé l¹c nh­ng ®êi sau cho hä lµ nh÷ng «ng vua tèt nhÊt trong lÞch sö Trung Quèc.

T­¬ng truyÒn r»ng, n¨m Nghiªu 72 tuæi, Nghiªu nh­êng ng«i cho ThuÊn, ®Õn khi ThuÊn giµ, ThuÊn l¹i nh­êng ng«i cho Vò. Nh­ng sau khi Vò chÕt con cña Vò lµ Kh¶i ®­îc t«n lªn lµm vua, Trung Quèc b¾t ®Çu b­íc vµo x· héi cã nhµ n­íc.

Thêi cæ ®¹i ë Trung Quèc cã ba v­¬ng triÒu nèi tiÕp nhau lµ H¹, Th­¬ng, Chu.

·                                 H¹ (kho¶ng thÕ kû XXI ®Õn XVI TCN)

Tuy Vò ch­a x­ng v­¬ng nh­ng «ng ®­îc coi lµ ng­êi ®Æt c¬ së cho triÒu H¹. Thêi H¹, ng­êi Trung Quèc chØ míi biÕt ®ång ®á, ch÷ viÕt còng ch­a cã. Sau 4 thÕ kû, ®Õn thêi vua KiÖt, b¹o chóa ®Çu tiªn trong lÞch sö Trung Quèc, triÒu H¹ diÖt vong.

·                                 Th­¬ng (cßn gäi lµ ¢n, thÕ kû XVI - XII TCN)

Ng­êi thµnh lËp n­íc Th­¬ng lµ Thang. Nh©n khi vua KiÖt tµn b¹o, nh©n d©n o¸n ghÐt, Thang ®em qu©n diÖt H¹, thêi Th­¬ng, ng­êi Trung Quèc ®· biÕt sö dông ®ång thau, ch÷ viÕt còng ®· ra ®êi. §Õn thêi vua Trô (còng lµ mét b¹o chóa næi tiÕng), Th­¬ng bÞ Chu tiªu diÖt.

·                                 Chu (thÕ kû XI-III TCN)

Ng­êi thµnh lËp triÒu Chu lµ V¨n v­¬ng. Trong h¬n 8 thÕ kû tån t¹i, triÒu Chu chia lµm hai thêi kú lµ T©y Chu vµ §«ng Chu. Tõ khi thµnh lËp ®Õn n¨m 771 TCN, triÒu Chu ®ãng ®« ë C¶o Kinh ë phÝa T©y nªn gäi lµ T©y Chu. Nãi chung, T©y Chu lµ thêi kú x· héi Trung Quèc t­¬ng ®èi æn ®Þnh. Tõ n¨m 770 TCN, vua Chu dêi ®« sang L¹c Êp ë phÝa §«ng tõ ®ã gäi lµ §«ng Chu. Thêi §«ng Chu t­¬ng ®­¬ng víi hai thêi kú Xu©n Thu (722-481 TCN) vµ ChiÕn Quèc (403-221 TCN). §©y lµ thêi kú nhµ Chu ngµy cµng suy yÕu. Trong khi ®ã, gi÷a c¸c n­íc ch­ hÇu diÔn ra cuéc néi chiÕn triÒn miªn ®Ó giµnh quyÒn b¸ chñ, tiÕn tíi tiªu diÖt lÉn nhau ®Ó thèng nhÊt Trung Quèc, thêi Xu©n Thu ®å s¾t b¾t ®Çu xuÊt hiÖn, ®Õn thêi ChiÕn Quèc th× ®­îc sö dông réng r·i trong ®êi sèng x· héi.

VÒ ®Çu trang

B.                           Thêi kú trung ®¹i

Thêi kú trung ®¹i nãi chung lµ thêi kú thèng trÞ cña c¸c v­¬ng triÒu phong kiÕn trªn ®Êt n­íc Trung Quèc thèng nhÊt.

Thêi kú nµy b¾t ®Çu tõ n¨m 221 TCN tøc lµ khi TÇn Thñy Hoµng thµnh lËp triÒu TÇn cho ®Õn n¨m 1840 tøc lµ n¨m x¶y ra cuéc chiÕn tranh thuèc phiÖn gi÷a Trung Quèc vµ Anh lµm cho Trung Quèc tõ mét n­íc phong kiÕn trë thµnh mét n­íc nöa phong kiÕn nöa thuéc ®Þa.

Trong thêi gian h¬n 2000 n¨m ®ã, Trung Quèc ®· tr¶i qua c¸c triÒu ®¹i sau ®©y:

TÇn (221-206 TCN)

T©y H¸n (206 TCN - 8 TCN)

T©n (9-23)

§«ng H¸n (25-220)

Thêi kú Tam quèc: Ngôy Thôc, Ng« (220-280)

TÊn (265-420)

Thêi kú Nam B¾c triÒu (420-581)

Tïy (581-618)

§­êng (618-907)

Thêi kú Ngò ®¹i ThËp quèc (907-960)

Tèng (960-1279), chia thµnh 2 thêi kú:

B¾c Tèng (960-1127)

Nam Tèng (1127-1279)

Nguyªn (1271-1368)

Minh (1368-1644)

Thanh (1644 - 1911)

Trong thêi trung ®¹i, H¸n, §­êng, Tèng, Minh lµ nh÷ng v­¬ng triÒu lín, ®ã còng lµ nh÷ng thêi kú Trung Quèc rÊt c­êng thÞnh vµ ph¸t triÓn vÒ mäi mÆt, Nguyªn vµ Thanh còng lµ hai triÒu ®¹i lín, nh­ng triÒu Nguyªn do ng­êi M«ng Cæ thµnh lËp, triÒu Thanh do téc M·n Ch©u lËp nªn, trong x· héi tån t¹i m©u thuÉn d©n téc vµ m©u thuÉn giai cÊp rÊt gay g¾t do ®ã ®· h¹n chÕ sù ph¸t triÓn vÒ v¨n hãa, triÒu Thanh tuy tån t¹i ®Õn n¨m 1911, nh­ng tõ n¨m 1840, tÝnh chÊt x· héi Trung Quèc ®· thay ®æi nhiÒu nªn ®· chuyÓn sang thêi kú lÞch sö cËn ®¹i.

VÒ ®Çu trang

II - Nh÷ng thµnh tùu chÝnh cña v¨n minh Trung Quèc

Trung Quèc lµ mét n­íc do mét d©n téc chñ thÓ lµ d©n téc Hoa (sau gäi lµ d©n téc H¸n) lËp nªn vµ tån t¹i liªn tôc l©u dµi trong lÞch sö. KÓ tõ khi dùng n­íc vÒ sau, nh©n d©n Trung Quèc ®· s¸ng t¹o ra mét nÒn v¨n hãa v« cïng rùc rì so víi thÕ giíi ®­¬ng thêi mµ sau ®©y lµ nh÷ng thµnh tùu chñ yÕu.

1. Ch÷ viÕt

Theo truyÒn thuyÕt, tõ thêi Hoµng ®Õ, sö quan Th­¬ng HiÖt ®· s¸ng t¹o ra ch÷ viÕt. Sù thùc, ®Õn ®êi Th­¬ng, ch÷ viÕt cña Trung Quèc míi ra ®êi. Lo¹i ch÷ viÕt ®Çu tiªn nµy kh¾c trªn mai rïa vµ x­¬ng thó, ®­îc ph¸t hiÖn lÇn ®Çu tiªn vµo n¨m 1899 vµ ®­îc gäi lµ ch÷ gi¸p cèt.

Së dÜ ch÷ ®êi Th­¬ng ®­îc kh¾c trªn mai rïa hoÆc x­¬ng thó (chñ yÕu lµ x­¬ng qu¹t cña bß) v× ®ã lµ nh÷ng quÎ bãi. Sè lµ, ng­êi Trung Quèc lóc bÊy giê mçi khi muèn bãi viÖc g× th× kh¾c nh÷ng ®iÒu muèn bãi lªn mai rïa hoÆc x­¬ng thó, ®ôc lç ë gi÷a råi nung, sau ®ã theo nh÷ng ®­êng r¹n nøt ®Ó ®o¸n ý cña trêi ®Êt qñy thÇn. VÝ dô: "QuÎ bãi ngµy Quý M·o: H«m nay M­a, M­a tõ phÝa T©y tíi ? M­a tõ phÝa Nam tíi ? ".

Ph­¬ng ph¸p cÊu t¹o ch÷ gi¸p cèt chñ yÕu lµ ph­¬ng ph¸p t­îng h×nh. VÝ dô:

Ch÷ "nhËt" (mÆt trêi) th× vÏ mét vßng trßn nhá, ë gi÷a cã mét chÊm.

Ch÷ "s¬n" (nói) th× vÏ 3 ®Ønh nói.

Ch÷ "thñy" (n­íc) th× vÏ 3 lµn sãng.

DÇn dÇn do yªu cÇu ghi chÐp c¸c ®éng t¸c vµ c¸c kh¸i niÖm trõu t­îng, trªn c¬ së ph­¬ng ph¸p t­îng h×nh ®· ph¸t triÓn thµnh c¸c lo¹i ch÷ biÓu ý vµ m­în ©m thanh.

Cho ®Õn nay ®· ph¸t hiÖn ®­îc h¬n 100.000 mai rïa vµ x­¬ng thó cã kh¾c ch÷ gi¸p cèt. Tæng sè ch÷ gi¸p cèt ®· ph¸t hiÖn ®­îc cã kho¶ng 4500 ch÷, trong ®ã ®· ®äc ®­îc 1700 ch÷. Ch÷ gi¸p cèt ®· ghÐp ®­îc nh÷ng ®o¹n v¨n t­¬ng ®èi dµi, cã ®o¹n dµi tíi trªn 100 ch÷.

§Õn thêi T©y Chu sè l­îng ch÷ cµng nhiÒu vµ c¸ch viÕt ngµy cµng ®¬n gi¶n. Ch÷ viÕt tiªu biÓu thêi kú nµy lµ kim v¨n, còng gäi lµ chung ®Ønh v¨n (ch÷ viÕt trªn chu«ng ®Ønh). Kim v¨n tõ ®êi Th­¬ng ®· cã nh­ng cßn Ýt. §Õn T©y Chu, nhµ vua th­êng ®Õm ruéng ®Êt vµ ng­êi lao ®éng ban th­ëng cho c¸c quý téc. Mçi lÇn nh­ vËy, vua Chu th­êng ra lÖnh ®óc ®Ønh ®ång vµ ghi sù viÖc Êy lªn ®Ønh ®Ó lµm kû niÖm, do ®ã kim v¨n ®Õn thêi kú nµy rÊt ph¸t triÓn. Ngoµi ®å ®ång, ch÷ viÕt thêi T©y Chu cßn ®­îc kh¾c trªn trèng ®¸, thÎ tre.

C¸c lo¹i ch÷ viÕt ®Çu tiªn nµy ®­îc gäi chung lµ ch÷ ®¹i triÖn, còng gäi lµ cæ v¨n. Thêi Xu©n Thu ChiÕn Quèc, do ®Êt n­íc kh«ng thèng nhÊt nªn ch÷ viÕt còng kh«ng thèng nhÊt. §Õn thêi TÇn, Lý T­ ®· dùa vµo ch÷ n­íc TÇn kÕt hîp víi c¸c thø ch÷ cña c¸c n­íc kh¸c, c¶i tiÕn c¸ch viÕt t¹o thµnh mét lo¹i ch÷ thèng nhÊt gäi lµ ch÷ tiÓu triÖn.

Tõ cuèi thêi TÇn Thñy Hoµng (221-206 TCN) ®Õn thêi H¸n Tuyªn ®Õ (73-49 TCN), l¹i xuÊt hiÖn mét kiÓu ch÷ míi gäi lµ ch÷ lÖ. Ch÷ lÖ kh¸c ch÷ triÖn ë chç ch÷ triÖn cßn gi÷ l¹i nhiÒu yÕu tè t­îng h×nh, do ®ã cã nhiÒu nÐt cong nÐt trßn, cßn ch÷ lÖ th× biÕn nh÷ng nÐt ®ã thµnh ngang b»ng sæ th¼ng vu«ng vøc ngay ng¾n. Thêi gian sö dông ch÷ lÖ tuy kh«ng l©u nh­ng ch÷ lÖ cã ý nghÜa rÊt quan träng v× ®ã lµ giai ®o¹n qu¸ ®é ®Ó ph¸t triÓn thµnh ch÷ ch©n tøc lµ ch÷ H¸n ngµy nay.

VÒ ®Çu trang

2. V¨n häc

Thêi cæ trung ®¹i, Trung Quèc cã mét nÒn v¨n häc rÊt phong phó. Tõ thêi  Xu©n Thu ChiÕn Quèc, v¨n häc Trung Quèc ®· b¾t ®Çu ph¸t triÓn. §Õn thêi T©y H¸n t­ t­ëng Nho gia ®­îc ®Ò cao. Nho gia lµ tr­êng ph¸i rÊt coi träng viÖc häc tËp, v× vËy tõ H¸n vÒ sau nh÷ng ng­êi cã thÓ cÇm bót viÕt v¨n trong x· héi Trung Quèc rÊt nhiÒu. §Õn thêi Tïy §­ưêng chÕ ®é khoa cö b¾t ®Çu ra ®êi, trong ®ã v¨n ch­¬ng trë thµnh th­íc ®o chñ yÕu cña tµi n¨ng; do ®ã v¨n häc Trung Quèc thêi kú nµy cã nhiÒu thÓ lo¹i nh­ th¬, tõ, phó, kÞch, tiÓu thuyÕt...., trong ®ã tiªu biÓu nhÊt lµ Kinh Thi, th¬ §­êng vµ tiÓu thuyÕt Minh - Thanh.

·                                 Kinh Thi

Kinh thi lµ tËp th¬ ca ®Çu tiªn vµ còng lµ t¸c phÈm v¨n häc ®Çu tiªn cña Trung Quèc, ®­îc s¸ng t¸c trong kho¶ng 500 n¨m tõ ®Çu thêi T©y Chu ®Õn gi÷a thêi Xu©n Thu. Thêi ®ã, th¬ còng lµ lêi cña bµi h¸t. V× vËy, vua Chu vµ vua c¸c n­íc ch­ hÇu th­êng sai c¸c viªn quan phô tr¸ch vÒ ©m nh¹c cña triÒu ®×nh s­u tÇm th¬ ca cña c¸c ®Þa ph­¬ng ®Ó phæ nh¹c. Nh÷ng bµi th¬ s­u tÇm, phÇn lín ®­îc tËp hîp l¹i thµnh mét t¸c phÈm gäi lµ Thi. Trªn c¬ së ®ã, Khæng Tö ®· chØnh lý l¹i mét lÇn n÷a. §Õn thêi H¸n, khi Nho gi¸o ®­îc ®Ò cao, Thi ®­îc gäi lµ Kinh Thi.

Kinh Thi cã 305 bµi chia lµm 3 phÇn lµ Phong, Nh·, Tông. Phong lµ d©n ca cña c¸c n­íc tªn gäi lµ Quèc Phong. Nh· gåm cã hai phÇn gäi lµ TiÓu Nh· vµ §¹i Nh·. NhiÒu ng­êi cho r»ng TiÓu Nh· lµ nh÷ng bµi th¬ do tÇng líp quý téc nhá s¸ng t¸c. §¹i Nh· lµ nh÷ng bµi th¬ do tÇng líp quý téc lín s¸ng t¸c. Cßn Tông bao gåm Chu Tông, Lç Tông vµ Th­¬ng Tông lµ nh÷ng bµi th¬ do c¸c quan phô tr¸ch tÕ lÔ vµ bãi to¸n s¸ng t¸c dïng ®Ó h¸t khi cóng tÕ ë miÕu ®­êng.

Trong c¸c phÇn ®ã, Quèc Phong cã gi¸ trÞ t­ t­ëng vµ nghÖ thuËt cao nhÊt. B»ng lêi th¬ gän gµng thanh tho¸t méc m¹c nh­ng ®Çy h×nh t­îng, nh÷ng bµi d©n ca nµy ®· mØa mai hoÆc lªn ¸n sù ¸p bøc bãc lét vµ c¶nh giµu sang cña giai cÊp thèng trÞ, nãi lªn nçi khæ cùc cña nh©n d©n. VÝ dô, trong bµi ChÆt gç ®µn cã ®o¹n viÕt:

    Kh«ng cÊy kh«ng gÆt,

    Lóa cã ba tr¨m.

    Kh«ng b¾n kh«ng s¨n,

    S©n treo ®Çy thó.

    Nµy ngµi qu©n tö

    Chí ngåi ¨n kh«ng.

Tuy nhiªn chiÕm tû lÖ nhiÒu nhÊt vµ hay nhÊt lµ nh÷ng bµi th¬ m« t¶ t×nh c¶m yªu th­¬ng g¾n bã hoÆc buån b· nhí nhung hoÆc b©ng khu©ng mong ®îi gi÷a trai g¸i, vî chång.

VÝ dô:

Em ®i c¾t d©y s¾n míi mét ngµy,

Mµ t­ëng ba th¸ng nµy kh«ng ®­îc thÊy mÆt nhau,

Em ®i c¾t cá h­¬ng míi mét ngµy,

Mµ t­ëng ba thu nµy kh«ng ®­îc thÊy mÆt nhau,

Em ®i h¸i ng¶i cøu míi mét ngµy,

Mµ t­ëng ba n¨m nµy kh«ng ®­îc thÊy mÆt nhau.

(C¾t c©y s¾n d©y - V­¬ng Phong )

Lµ mét tËp th¬ ®­îc s¸ng t¸c trong 5 thÕ kû, Kinh Thi kh«ng nh÷ng chØ cã gi¸ trÞ vÒ v¨n häc mµ cßn lµ mét tÊm g­¬ng ph¶n ¸nh t×nh h×nh x· héi Trung Quèc ®­¬ng thêi. Ngoµi ra t¸c phÈm nµy cßn ®­îc c¸c nhµ Nho ®¸nh gi¸ cao vÒ t¸c dông gi¸o dôc t­ t­ëng cña nã. ChÝnh Khæng Tö ®· nãi:

"C¸c trß sao kh«ng häc Thi " Thi cã thÓ lµm cho ta phÊn khëi, cã thÓ gióp ta më réng tÇm nh×n, cã thÓ lµm cho mäi ng­êi ®oµn kÕt víi nhau, cã thÓ lµm cho ta biÕt o¸n giËn. GÇn th× cã thÓ vËn dông ®Ó thê cha, xa th× thê vua. L¹i biÕt ®­îc nhiÒu tªn chim nu«ng c©y cá". (LuËn ng÷ - D­¬ng hãa).

VÒ ®Çu trang

·                                 Th¬ §­êng

Thêi kú huy hoµng nhÊt cña th¬ ca Trung Quèc lµ thêi §­êng (618-907). Trong gÇn 300 n¨m tån t¹i, thêi §­êng ®· ®Ó l¹i tªn tuæi cña trªn 2000 nhµ th¬ víi gÇn 50.000 t¸c phÈm.

Cïng víi sù th¨ng trÇm vÒ chÝnh trÞ, thêi §­êng ®­îc chia thµnh 4 thêi kú lµ: S¬ §­êng (618-713), ThÞnh §­êng (713-766), Trung §­êng (766-827) vµ V¨n §­êng (827-904). ThÞnh §­êng chñ yÕu lµ thêi kú trÞ v× cña §­êng HuyÒn T«ng víi hai niªn hiÖu Khai Nguyªn (713-741) vµ Thiªn B¶o (742-755). §©y lµ thêi kú t­¬ng ®èi æn ®Þnh vÒ chÝnh trÞ, ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ, ®Æc biÖt ®©y lµ thêi kú ph¸t triÓn rÊt cao vÒ v¨n hãa.

Th¬ §­êng kh«ng nh÷ng cã sè l­îng rÊt lín mµ cßn cã gi¸ trÞ rÊt cao vÒ t­ t­ëng vµ nghÖ thuËt. H¬n n÷a, ®Õn thêi §­êng, th¬ Trung Quèc còng cã mét b­íc ph¸t triÓn míi vÒ luËt th¬. Th¬ §­êng cã hai lo¹i chÝnh lµ th¬ ngò ng«n (mçi c©u 5 ch÷) vµ th¬ thÊt ng«n (mçi c©u 7 ch÷). Trong mçi lo¹i ®ã l¹i cã 3 thÓ: cæ phong, luËt thi vµ tø tuyÖt.

Cæ phong lµ lo¹i th¬ tù do, chØ cÇn cã vÇn, cßn sè ch÷ trong mét c©u vµ sè c©u trong c¶ bµi th× kh«ng cã h¹n ®Þnh.

LuËt thi lµ lo¹i th¬ 8 c©u, 4 hoÆc 5 vÇn, mçi c©u 5 hoÆc 7 ch÷, c¸c ch÷ b»ng tr¾c trong mçi c©u ph¶i theo ®óng luËt; c¸c ch÷ trong c©u 3 vµ 4, c©u 5 vµ 6 ph¶i ®èi nhau; c¸c c©u 3 vµ 2, 5 vµ 4, 7 vµ 6 ph¶i ®óng niªn (tøc lµ cïng mét luËt b»ng tr¾c).

Th¬ tø tuyÖt cßn gäi lµ tuyÖt có lµ th¬ 4 c©u, c¸c c©u ®Òu ph¶i tu©n theo luËt b»ng tr¾c nh­ng kh«ng ®èi còng ®­îc.

Trong sè c¸c thi nh©n ®êi §­êng cßn l­u tªn tuæi ®Õn ngµy nay, Lý B¹ch, §ç Phñ thuéc thêi ThÞnh §­êng vµ B¹ch C­ DÞ thuéc thêi Trung §­êng lµ ba nhµ th¬ tiªu biÓu nhÊt.

Lý B¹ch (701-762) lµ mét ng­êi tÝnh t×nh phãng kho¸ng, thÝch tù do, kh«ng chÞu ®­îc c¶nh rµng buéc luån cói. Do vËy, tuy häc réng tµi cao nh­ng «ng kh«ng hÒ ®i thi vµ ch­a lµm mét chøc quan g× chÝnh thøc c¶. ¤ng l¹i lµ mét ng­êi yªu quª h­¬ng ®Êt n­íc vµ rÊt th«ng c¶m víi nçi khæ cùc cña nh©n d©n lao ®éng, do vËy th¬ cña «ng phÇn lín tËp trung miªu t¶ vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn, ®ång thêi cã nhiÒu bµi ph¶n ¸nh ®êi sèng cña nh©n d©n. §Æc ®iÓm nghÖ thuËt th¬ Lý B¹ch lµ lêi th¬ ®Ñp vµ hµo hïng, ý th¬ cã mµu s¾c cña chñ nghÜa l·ng m¹n. Bµi th¬ "Xa ng¾m th¸c nói L­" sau ®©y lµ mét vÝ dô:

    N¾ng räi h­¬ng L« khãi tÝa bay,

   Xa tr«ng dßng th¸c tr­íc s«ng nµy:

    N­íc bay th¼ng xuèng ba ngh×n th­íc,

    T­ëng d¶i ng©n hµ tuét khái m©y.

§ç Phñ (712-770) xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh quan l¹i nhá sa sót. B¶n th©n «ng mÆc dï häc rÊt réng nh­ng thi kh«ng ®ç, m·i ®Õn n¨m 40 tuæi míi lµm mÊy chøc quan nhá trong 7 n¨m. Tuy vËy suèt ®êi «ng ph¶i sèng trong c¶nh nghÌo nµn. Cuéc ®êi lËn ®Ën ®ã ®· gióp «ng hiÓu thÊu cuéc sèng khæ cùc cña nh©n d©n, do ®ã phÇn lín th¬ cña §ç Phñ ®Òu tËp trung miªu t¶ nh÷ng c¶nh bÊt c«ng trong x· héi, miªu t¶ c¶nh nghÌo khæ vµ nh÷ng nçi oan khuÊt cña nh©n d©n lao ®éng, v¹ch trÇn sù ¸p bøc bãc lét  vµ xa xØ cña giai cÊp thèng trÞ. VÝ dô trong bµi th¬ "Tõ Kinh ®« vÒ huyÖn Phông Tiªn" «ng ®· m« t¶ tØ mØ víi dông ý tè c¸o c¶nh xa hoa phÌ phìn cña §­êng HuyÒn T«ng. D­¬ng Quý Phi vµ c¶ tËp ®oµn quý téc ë Ly S¬n víi nh÷ng c©u:

Bãng ®Ìn ngäc chËp chên s¸ng rùc

Quan Vò l©m chÇu chùc ®«ng sao!

Vua t«i sung s­íng xiÕt bao

KÎ ra bµn t¾m ng­êi vµo bµn ¨n.

.....

Lµn m©y khãi lång che mÆt ngäc

Nh÷ng nµng tiªn ngang däc thÒm trong

¸o cõu ®iªu thö ng­êi dïng

§µn vang s¸o thÐt, n·o nïng s­íng tai

Mãng dß ninh ng­êi x¬i rØm rãt

Thªm chanh chua, quÊt ngät, r­îu mïi.

Nh­ng tiÕp sau ®ã «ng nªu lªn c¶nh tr¸i ng­îc trong x· héi:

Cöu son r­îu thÞt ®Ó «i

Cã th»ng chÕt l¶ x­¬ng ph¬i ngoµi ®­êng.

Nh÷ng bµi th¬ cã gi¸ trÞ t­ t­ëng vµ nghÖ thuËt cao nh­ vËy cña §ç Phñ rÊt nhiÒu, v× vËy «ng ®­îc ®¸nh gi¸ lµ nhµ th¬ hiÖn thùc chñ nghÜa lín nhÊt ®êi §­êng.

B¹ch C­ DÞ (772-846) xuÊt th©n tõ gia ®×nh ®Þa chñ quan l¹i, n¨m 26 tuæi ®Ëu TiÕn sÜ, ®· lµm nhiÒu chøc quan to trong triÒu, nh­ng ®Õn n¨m 44 tuæi th× bÞ gi¸ng chøc lµm T­ M· Giang Ch©u.

B¹ch C­ DÞ ®· ®i theo con ®­êng s¸ng t¸c cña §ç Phñ, ®· lµm nhiÒu bµi th¬ nãi lªn nçi khæ cùc cña nh©n d©n vµ lªn ¸n giai cÊp thèng trÞ. Th¬ cña B¹ch C­ DÞ kh«ng nh÷ng cã néi dung hiÖn thùc tiÕn bé mµ cã nhiÒu bµi ®· ®¹t ®Õn tr×nh ®é rÊt cao vÒ nghÖ thuËt. §¸ng chó ý h¬n n÷a lµ trong nh÷ng bµi th¬ lªn ¸n giai cÊp thèng trÞ, «ng ®· dïng nh÷ng lêi lÏ khi th× chua cay, khi th× quyÕt liÖt. VÝ dô lªn ¸n sù øc hiÕp tµn nhÉn cña c¸c quan l¹i ®èi víi nh©n d©n trong viÖc thu thuÕ, trong bµi "¤ng giµ §ç l¨ng" «ng ®· viÕt:

Quan trªn biÕt râ mµ kh«ng xÐt,

Thóc lÊy ®ñ t« cÇu lËp c«ng.

B¸n ®Êt cÇm d©u nép cho ®ñ,

C¬m ¸o sang n¨m tr«ng vµo ®©u?

Lét ¸o trªn m×nh ta,

C­íp c¬m trong miÖng ta,

H¹i ng­êi h¹i vËt lµ hïm sãi,

Cø g× cµo mãng nghiÕn r¨ng ¨n thÞt ng­êi.

Sau khi bÞ gi¸ng chøc, «ng trë nªn bi quan nªn tÝnh chiÕn ®Êu ë trong nh÷ng bµi th¬ cuèi ®êi cña «ng kh«ng ®­îc m¹nh mÏ nh­ tr­íc n÷a. MÆc dÇu vËy, «ng vÉn lµ mét nhµ th¬ hiÖn thùc chñ nghÜa lín cña Trung Quèc thêi §­êng.

Tãm l¹i, th¬ §­êng lµ nh÷ng trang rÊt chãi läi trong lÞch sö v¨n häc Trung Quèc, ®ång thêi, th¬ §­êng ®· ®Æt ra c¬ së nghÖ thuËt, phong c¸ch vµ luËt th¬ cho nÒn thi ca Trung Quèc c¸c thêi kú sau nµy. Th¬ §­êng còng cã ¶nh h­ëng lín ®Õn th¬ ca ViÖt nam.

VÒ ®Çu trang

·                                 TiÓu thuyÕt Minh - Thanh

TiÓu thuyÕt lµ mét h×nh thøc v¨n häc míi b¾t ®Çu ph¸t triÓn tõ thêi Minh - Thanh. Tr­íc ®ã ë c¸c thµnh phè lín th­êng cã nh÷ng ng­êi chuyªn lµm nghÒ kÓ chuyÖn, ®Ò tµi cña hä th­êng lµ nh÷ng sù tÝch lÞch sö. Dùa vµo nh÷ng c©u chuyÖn Êy, c¸c nhµ v¨n ®· viÕt thµnh tiÓu thuyÕt ch­¬ng håi. Nh÷ng t¸c phÈm lín vµ næi tiÕng trong giai ®o¹n nµy lµ TruyÖn Thñy Hö cña Thi N¹i Am, Tam Quèc chÝ diÔn nghÜa cña La Qu¸n Trung, T©y du ký cña Ng« Thõa ¢n, Nho L©m ngo¹i sø cña Ng« KÝnh Tö, Hång L©u Méng cña Tµo TuyÕt CÇn v.v...

TruyÖn Thñy Hö kÓ l¹i cuéc khëi nghÜa n«ng d©n cña L­¬ng S¬n B¹c do Tèng Giang l·nh ®¹o. Qua t¸c phÈm nµy, t¸c gi¶ kh«ng nh÷ng ®· thuËt l¹i râ rµng qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña cuéc khëi nghÜa mµ cßn hÕt søc ca ngîi tµi trÝ vµ sù dòng c¶m cña c¸c vÞ anh hïng n«ng d©n, do ®ã thêi Minh - Thanh, t¸c phÈm nµy bÞ liÖt vµo lo¹i cÊm s¸ch. MÆc dÇu vËy, nh÷ng c©u chuyÖn cña c¸c anh hïng L­¬ng S¬n B¹c vÉn ®­îc l­u truyÒn trong nh©n d©n vµ ®· cã t¸c dông cæ vò rÊt lín ®èi víi sù ®Êu tranh cña n«ng d©n chèng sù ¸p bøc bãc lét cña giai cÊp phong kiÕn.

Tam Quèc chÝ diÔn nghÜa b¾t nguån tõ c©u chuyÖn ba ng­êi L­u BÞ, Quan Vò vµ Tr­¬ng Phi kÕt nghÜa ë v­ên ®µo l­u truyÒn trong d©n gian. Néi dung miªu t¶ cuéc ®Êu tranh vÒ qu©n sù, chÝnh trÞ phøc t¹p gi÷a ba n­íc Ngôy, Thôc, Ng«.

T©y du ký viÕt vÒ chuyÖn nhµ s­ HuyÒn trang vµ c¸c ®å ®Ö t×m ®­êng sang Ên §é lÊy kinh PhËt, tr¶i qua rÊt nhiÒu gian nan nguy hiÓm ë däc ®­êng, cuèi cïng ®· ®¹t ®­îc môc ®Ých. T¸c gi¶ ®· x©y dùng cho mçi nh©n vËt cña t¸c phÈm mét tÝnh c¸ch riªng, trong ®ã næi bËt nhÊt lµ T«n Ngé Kh«n, mét nh©n vËt tuy lµ khØ nh­ng hÕt søc th«ng minh m­u trÝ, dòng c¶m vµ nhiÖt t×nh, ®ång thêi qua T«n Ngé Kh«ng, tÝnh chÊt chèng phong kiÕn cña t¸c phÈm ®­îc thÓ hiÖn râ rÖt.

Nho L©m ngo¹i sö lµ mét bé tiÓu thuyÕt trµo phóng viÕt vÒ chuyÖn lµng nho. Qua t¸c phÈm nµy, Ng« KÝnh Tö ®¶ kÝch chÕ ®é thi cö ®­¬ng thêi vµ mØa mai nh÷ng c¸i xÊu xa cña tÇng líp trÝ thøc d­íi chÕ ®é thi cö ®ã.

Hång L©u Méng (giÊc méng lÇu hång) viÕt vÒ c©u chuyÖn h­ng suy cña mét gia ®×nh quý téc phong kiÕn vµ c©u chuyÖn yªu ®­¬ng gi÷a mét ®«i thiÕu niªn, nh­ng qua ®ã, t¸c gi¶ ®· vÏ nªn bé mÆt cña x· héi phong kiÕn Trung Quèc trong giai ®o¹n suy tµn. B»ng c¸ch x©y dùng cho hai nh©n vËt chÝnh cña t¸c phÈm lµ Gi¶ B¶o Ngäc vµ L©m §¹i Ngäc tÝnh c¸ch chèng ®èi chÕ ®é thi cö, chÕ ®é quan tr­êng, ®¹o ®øc vµ lÔ gi¸o phong kiÕn, kh¸t väng tù do vµ h¹nh phóc, ®ång thêi dµnh cho nh÷ng ng­êi thuéc tÇng líp bÞ coi lµ thÊp kÐm nh÷ng t©m hån cao ®Ñp vµ t×nh c¶m ch©n thµnh, t¸c gi¶ ®· ®¸nh trùc tiÕp vµ kh¸ m¹nh vµo hÖ ý thøc cña giai cÊp phong kiÕn lóc bÊy giê. V× vËy, Hång L©u Méng ®­îc ®¸nh gi¸ lµ t¸c phÈm cã gi¸ trÞ nhÊt trong kho tµng v¨n häc hiÖn thùc cæ ®iÓn Trung Quèc.

VÒ ®Çu trang

3. Sö häc

Trung Quèc lµ mét n­íc rÊt coi träng lÞch sö, bëi vËy sö häc ë Trung Quèc ph¸t triÓn rÊt sím vµ Trung Quèc cã mét kho tµng sö s¸ch rÊt phong phó.

Theo truyÒn thuyÕt tõ thêi Hoµng §Õ ë Trung Quèc ®· cã nh÷ng sö quan tªn lµ  §¹i N¸o, Th­¬ng HiÖt. Nh­ng ®ã lµ ®iÒu kh«ng ®¸ng tin. §Õn ®êi Th­¬ng, trong c¸c minh v¨n b»ng ch÷ gi¸p cèt cã chøa ®ùng mét sè t­ liÖu lÞch sö quý gi¸. Cã thÓ coi ®ã lµ mÇm mèng cña sö häc.

Thêi T©y Chu trong cung ®×nh th­êng xuyªn cã nh÷ng viªn quan chuyªn phô tr¸ch viÖc chÐp sö. §Õn ®Çu thêi §«ng Chu, nh÷ng n­íc ch­ hÇu cã nÒn v¨n hãa ph¸t triÓn t­¬ng ®èi cao nh­ TÊn, Së, Lç... còng ®Æt chøc quan chÐp sö. Trong sè c¸c s¸ch lÞch sö cña c¸c n­íc, tèt nhÊt lµ quyÓn sö biªn niªn cña n­íc Lç. Trªn c¬ së quyÓn sö cña n­íc Lç; Khæng Tö biªn so¹n l¹i thµnh s¸ch Xu©n Thu, ®ã lµ quyÓn sö do t­ nh©n biªn so¹n sím nhÊt ë Trung Quèc.

T¸c phÈm nµy ghi chÐp c¸c sù kiÖn lÞch sö trong 242 n¨m, tõ n¨m 722 ®Õn n¨m 481 TCN. S¸ch Xu©n Thu viÕt rÊt c« ®äng ng¾n gän, toµn bé s¸ch chØ cã 18.000 ch÷ nh­ng ®· ghi chÐp c¸c sù kiÖn lín vÒ chÝnh trÞ, qu©n sù, ngo¹i giao cña 124 n­íc ch­ hÇu. H¬n n÷a, xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm chÝnh trÞ cña m×nh, Khæng Tö ®· söa ch÷a mét sè sù thËt lÞch sö, vÝ dô vua n­íc Së tù x­ng lµ "v­¬ng", Khæng Tö ®· h¹ xuèng gäi lµ "tö", hoÆc nh­ trong cuéc héi nghÞ ch­ hÇu ë Thiªn Thæ (Hµ Nam) do TÊn V¨n C«ng triÖu tËp, vua Chu thùc ra lµ bÞ triÖu tËp ®Õn nh­ng Khæng Tö l¹i chÐp lµ vua ®i s¨n ë ®ã.

Tù ®¸nh gi¸ vÒ ¶nh h­ëng chÝnh trÞ cña s¸ch Xu©n Thu, Khæng Tö nãi: "KÎ hiÓu ta lµ do s¸ch Xu©n Thu, kÎ lªn ¸n ta còng lµ do s¸ch Xu©n Thu". T­ M· Thiªn, t¸c gi¶ Sö ký th× nãi r»ng: "Tõ khi c¸i nghÜa (t­ t­ëng) cña s¸ch Xu©n Thu l­u hµnh, lo¹n thÇn tÆc tö trong thiªn h¹ ®Òu sî h·i". ChÝnh v× vËy, s¸ch Xu©n Thu tuy lµ t¸c phÈm sö häc nh­ng ®Õn thêi H¸n ®­îc coi lµ mét t¸c phÈm trong Ngò kinh cña nhµ nho.

Ngoµi s¸ch Xu©n Thu, c¸c t¸c phÈm kh¸c nh­ Th­îng Th­ (kinh Thi), Chu LÔ... còng lµ nh÷ng tµi liÖu lÞch sö rÊt quý b¸u ®Ó nghiªn cøu t×nh h×nh chÝnh trÞ, chÕ ®é quan l¹i, lÔ nghi lóc bÊy giê. §Õn thêi ChiÕn Quèc, c¸c s¸ch nh­ T¶ truyÖn, Quèc ng÷, ChiÕn quèc s¸ch, L· thÞ Xu©n Thu ®Òu lµ nh÷ng t¸c phÈm sö häc rÊt cã gi¸ trÞ.

§Õn thêi T©y H¸n, sö häc Trung Quèc b¾t ®Çu trë thµnh mét lÜnh vùc ®éc lËp mµ ng­êi ®Æt nÒn mãng ®Çu tiªn lµ T­ M· Thiªn.

Víi t¸c phÈm Sö ký, bé th«ng sö ®Çu tiªn cña Trung Quèc, T­ M· Thiªn ®· ghi chÐp lÞch sö gÇn 3000 n¨m tõ thêi Hoµng §Õ ®Õn thêi H¸n Vò §Õ.

Toµn bé t¸c phÈm bao gåm 12 b¶n kØ, 10 biÓu, 8 th­, 30 thÕ gia, 70 liÖt truyÖn. B¶n kØ lµ sù tÝch c¸c vua; BiÓu lµ b¶ng thèng kª vÒ niªn ®¹i; Th­ lµ lÞch sö c¸c chÕ ®é, c¸c ngµnh riªng biÖt nh­ lÔ, nh¹c, kinh tÕ; ThÕ gia lµ lÞch sö c¸c ch­ hÇu vµ nh÷ng ng­êi cã danh väng; LiÖt truyÖn chñ yÕu truyÖn c¸c nh©n vËt lÞch sö kh¸c. Qua 5 phÇn ®ã, T­ M· Thiªn ®· ghi l¹i mäi mÆt trong x· héi nh­ chÝnh trÞ, kinh tÕ, qu©n sù v¨n hãa, ngo¹i giao... cña Trung Quèc trong giai ®o¹n lÞch sö ®ã. Do vËy, Sö ký lµ mét t¸c phÈm lín rÊt cã gi¸ trÞ vÒ mÆt sö liÖu còng nh­ vÒ t­ t­ëng.

TiÕp theo Sö ký lµ H¸n Th­ cña Ban Cè. H¸n th­ lµ lÞch sö triÒu T©y H¸n ghi chÐp lÞch sö tõ H¸n Cao tæ (206 TCN) cho ®Õn cuèi thêi V­¬ng M¨ng (n¨m 23 sau CN) tÊt c¶ 230 n¨m.

H¸n th­ bao gåm 12 b¶n kû, 8 biÓu, 10 chÝ, 70 liÖt truyÖn. ChÝ còng nh­ Th­ cña Sö ký lµ nh÷ng chuyªn ®Ò vÒ c¸c lÜnh vùc riªng biÖt nh­ kinh tÕ, v¨n häc, ®Þa lý, ph¸p luËt... H¸n th­ cßn cã Tam quèc chÝ cña TrÇn Thä (233-297) vµ HËu H¸n th­ cña Ph¹m DiÖp (398-445). Bèn t¸c phÈm Sö ký, H¸n Th­, Tam quèc chÝ, HËu H¸n th­ ®Òu lµ do t­ nh©n so¹n vµ ®­îc gäi chung lµ "tiÒn tø sö" (4 bé sö tr­íc).

B¾t ®Çu tõ ®êi §­êng c¬ quan biªn so¹n lÞch sö cña nhµ n­íc gäi lµ "Sö qu¸n" ®­îc thµnh lËp. Tõ ®ã vÒ sau c¸c bé sö cña c¸c triÒu ®¹i ®Òu do nhµ n­íc biªn so¹n. §Õn thêi Minh, Trung Quèc ®· biªn so¹n ®­îc 24 bé sö, vÒ sau thªm vµo T©n Nguyªn Sö vµ Thanh sö c¶o thµnh 26 bé sö.

Ngoµi 26 bé sö nãi trªn cßn cã rÊt nhiÒu t¸c phÈm sö häc viÕt theo c¸c thÓ lo¹i kh¸c nh­ Sö th«ng cña L­u Tri C¬, Th«ng ®iÓn cña §ç H÷u ®êi §­êng, T­ trÞ th«ng gi¸m cña T­ M· Quang ®êi Tèng...

Sö th«ng lµ t¸c phÈm viÕt vÒ ph­¬ng ph¸p biªn so¹n lÞch sö sím nhÊt cña Trung Quèc, trong ®ã t¸c gi¶ b×nh luËn tÊt c¶ c¸c t¸c phÈm sö häc ®êi tr­íc vÒ c¸c mÆt nh­ ph­¬ng ph¸p biªn so¹n, viÖc sö dông t­ liÖu, c¸ch hµnh v¨n v.v...

Th«ng ®iÓn lµ quyÓn sö ®Çu tiªn viÕt vÒ lÞch sö tõng lÜnh vùc nh­ kinh tÕ, chÕ ®é thi cö, chøc quan... tõ thêi th­îng cæ cho ®Õn gi÷a thÕ kû VIII.

T­ trÞ th«ng gi¸m lµ bé sö biªn niªn rÊt lín ghi chÐp lÞch sö tõ thêi ChiÕn Quèc ®Õn thêi Ngò §¹i.

Bªn c¹nh nh÷ng bé sö Êy thµnh tùu lín nhÊt trong c«ng t¸c biªn so¹n thêi Minh - Thanh lµ ®· hoµn thµnh ®­îc mÊy bé s¸ch hÕt søc ®å sé. §ã lµ VÜnh L¹c ®¹i ®iÓn, Cæ kim ®å th­ tËp thµnh vµ Tø khè toµn th­.

VÜnh l¹c ®¹i ®iÓn do vua Minh Thµnh Tæ (niªn hiÖu VÜnh L¹c) tæ chøc biªn so¹n bao gåm c¸c néi dung: chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n hãa, nghÖ thuËt, t«n gi¸o, v.v... §ã lµ mét c«ng tr×nh tËp thÓ cña h¬n 2000 ng­êi lµm viÖc trong 5 n¨m. Bé s¸ch gåm 11.095 tËp, lµ bé B¸ch khoa toµn th­ rÊt lín cña Trung Quèc. TiÕc r»ng n¨m 1900 khi liªn qu©n 8 n­íc ®Õ quèc ®¸nh vµo B¾c Kinh, nhiÒu c«ng tr×nh v¨n hãa ®· bÞ c­íp, ®èt hoÆc ph¸ hñy. V× vËy bé VÜnh L¹c ®¹i ®iÓn hiÖn nay ë trong vµ ngoµi n­íc chØ cßn h¬n 300 tËp.

Cæ kim ®å th­ tËp thµnh biªn so¹n d­íi thêi Khang Hy ®êi Thanh bao gåm c¸c néi dung chÝnh trÞ, kinh tÕ, ®¹o ®øc, v¨n häc, khoa häc... ®­îc chia thµnh 10000 ch­¬ng. §©y lµ bé b¸ch khoa toµn th­ lín thø 2 sau VÜnh L¹c ®¹i ®iÓn.

Tø khè toµn th­ biªn so¹n d­íi thêi Cµn Long ®êi Thanh gåm cã 4 phÇn: Kinh (s¸ch kinh ®iÓn cña Nho gia), Sö, Tö (t¸c phÈm cña c¸c häc gi¶ thêi ChiÕn Quèc), TËp (v¨n, th¬, tõ, khóc) chia thµnh 36.000 tËp.

Nh÷ng bé s¸ch trªn lµ nh÷ng di s¶n v¨n hãa v« cïng quý b¸u cña Trung Quèc cã gi¸ trÞ lÞch sö rÊt lín. Tuy nhiªn trong khi tæ chøc biªn so¹n Tø khè toµn th­, vua Thanh ®· ra lÖnh bá ®i nhiÒu t¸c phÈm bÞ coi lµ kh«ng cã lîi cho nhµ Thanh, ®ång thêi nh÷ng t¸c phÈm ®­îc chän vµo còng bÞ c¾t xÐn vµ söa ch÷a. ViÖc ®ã lµm cho gi¸ trÞ cña bé s¸ch nµy bÞ h¹n chÕ mét phÇn.

VÒ ®Çu trang

4. Khoa häc tù nhiªn

·                                 To¸n häc

Theo truyÒn thuyÕt, tõ thêi Hoµng §Õ, ng­êi Trung Quèc ®· biÕt phÐp ®Õm lÊy 10 lµm c¬ së. §Õn thêi T©y H¸n, ë Trung Quèc ®· xuÊt hiÖn mét t¸c phÈm to¸n häc nhan ®Ò lµ chu bÔ to¸n kinh. Néi dung cña s¸ch nµy nãi vÒ lÞch ph¸p, thiªn v¨n, h×nh häc (tam gi¸c, tø gi¸c, ngò gi¸c), sè häc (ph©n sè, sè th­êng)... ®Æc biÖt ®©y lµ t¸c phÈm to¸n häc cña Trung Quèc sím nhÊt nãi vÒ quan hÖ gi÷a 3 c¹nh cña tam gi¸c vu«ng gièng nh­ ®Þnh lý Pitago.

Thêi §«ng H¸n l¹i xuÊt hiÖn mét t¸c phÈm quan träng h¬n gäi lµ Cöu ch­¬ng to¸n thuËt. T¸c phÈm nµy chia thµnh 9 ch­¬ng, trong ®ã chøa ®ùng c¸c néi dung nh­ 4 phÐp tÝnh, ph­¬ng ph¸p khai c¨n bËc 2 vµ bËc 3, ph­¬ng tr×nh bËc 1, sè ©m sè d­¬ng, c¸ch tÝnh diÖn tÝch c¸c h×nh, thÓ tÝch c¸c h×nh khèi, diÖn tÝch xung quanh vµ thÓ tÝch h×nh cÇu, quan hÖ gi÷a 3 c¹nh cña tam gi¸c vu«ng...

§Õn thêi Ngôy, TÊn, Nam B¾c triÒu, L­u Huy vµ Tæ Xung Chi lµ hai nhµ to¸n häc næi tiÕng. L­u Huy ®· chó gi¶i s¸ch Cöu ch­¬ng to¸n thuËt, «ng cßn t×m ®­îc sè pi b»ng tû sè 3927: 1250 = 3,1416. Tæ Xung Chi (429-500) còng chó thÝch Cöu ch­¬ng to¸n thuËt. §Æc biÖt, «ng lµ ng­êi sím nhÊt thÕ giíi t×m ®­îc sè pi rÊt chÝnh x¸c gåm 7 sè lÎ n»m gi÷a hai sè 3,1415926 vµ  3,1415927.

§êi §­êng, Trung Quèc còng cã nhiÒu nhµ to¸n häc cã tªn tuæi nh­ nhµ s­ NhÊt H¹nh ®· nªu ra c«ng thøc ph­¬ng tr×nh bËc hai, V­¬ng HiÕu Th«ng so¹n s¸ch TËp cæ to¸n kinh, dïng ph­¬ng tr×nh bËc 3 ®Ó gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò to¸n häc.

Thêi Tèng, Nguyªn, Minh, Thanh l¹i cµng cã nhiÒu nhµ to¸n häc, trong sè ®ã Gi¶ HiÕn, ThÈm Qu¸t ®êi Tèng cã thÓ coi lµ nh÷ng ng­êi tiªu biÓu. Gi¶ HiÕn ®· t×m ®­îc ph­¬ng ph¸p gi¶i c¸c ph­¬ng tr×nh bËc cao, ThÈm Qu¸t ®· nªu ra nh÷ng ý kiÕn vÒ cÊp sè, c¸ch tÝnh ®é dµi cña cung vµ d©y cung, khi ®· biÕt ®­êng kÝnh cña vßng trßn vµ chiÒu cao cña d©y cung. §Æc biÖt, thêi kú Tèng, Nguyªn, ng­êi Trung Quèc ®· ph¸t minh ra c¸i bµn tÝnh, rÊt tiÖn lîi cho viÖc tÝnh to¸n.

VÒ ®Çu trang

·                                 Thiªn v¨n vµ phÐp lµm lÞch

Theo truyÒn thuyÕt tõ thêi Hoµng §Õ, Nghiªu ThuÊn, Trung Quèc ®· biÕt quan s¸t thiªn v¨n. §Õn thêi Th­¬ng, trong tµi liÖu ghi b»ng ch÷ gi¸p cèt ®· cã chÐp vÒ nhËt thùc vµ nguyÖt thùc. §ã lµ nh÷ng tµi liÖu sím nhÊt thÕ giíi vÒ mÆt nµy. Trong s¸ch Xu©n thu còng cã chÐp trong vßng 242 n¨m cã 37 lÇn nhËt thùc, nay ®· chøng minh ®­îc 33 lÇn hoµn toµn chÝnh x¸c. S¸ch Xu©n Thu cßn chÐp n¨m 613 TCN  "sao Bét nhËp vµo B¾c ®Èu". §ã lµ sao chæi Hal©y ®­îc ghi chÐp sím nhÊt trong lÞch sö thÕ giíi. Chu kú cña sao chæi nµy lµ 76 n¨m, sau nµy ng­êi ta biÕt ®­îc sao chæi Hal©y ®· ®i qua Trung Quèc 31 lÇn.

Thiªn Ngò hµnh chÝ s¸ch H¸n th­ th× chÐp ngµy Êt Mïi, th¸ng 3 n¨m 28 TCN, "MÆt Trêi hiÖn ra mµu vµng, cã ®iÓm ®en lín nh­ côc s¾t hiÖn ra gi÷a MÆt Trêi". §ã còng lµ tµi liÖu sím nhÊt ghi chÐp vÒ ®iÓm ®en trong MÆt Trêi.

Nhµ thiªn v¨n häc næi tiÕng nhÊt Trung Quèc lµ Tr­¬ng Hµnh (78-139). ¤ng ®· biÕt ¸nh s¸ng cña MÆt Tr¨ng lµ nhËn cña MÆt Trêi, lÇn ®Çu tiªn gi¶i thÝch ®óng ®¾n r»ng nguyÖt thùc lµ do MÆt Tr¨ng nÊp sau bãng cña Tr¸i §Êt. T¸c phÈm thiªn v¨n häc cña «ng nhan ®Ò lµ "Linh hiÕn", trong ®ã «ng ®· tæng kÕt nh÷ng tri thøc vÒ thiªn v¨n häc lóc bÊy giê. Trong "linh hiÕn", «ng ®· nªu ra nh÷ng nhËn thøc ®óng ®¾n nh­ vò trô lµ v« h¹n, sù vËn hµnh cña hµnh tinh  nhanh hay chËm lµ do cù li c¸ch qu¶ ®Êt gÇn hay xa.

¤ng cßn cho r»ng thiªn thÓ h×nh cÇu nh­ vá qu¶ trøng, mµ tr¸i ®Êt th× nh­ lßng ®á. Mét vßng cña bÇu trêi lµ 365⁰ 1/4,  mét nöa ë trªn Tr¸i §Êt, mét nöa ë d­íi Tr¸i §Êt. C¨n cø theo suy nghÜ Êy cña m×nh, «ng lµm mét m« h×nh thiªn thÓ dïng søc n­íc ®Ó chuyÓn ®éng gäi lµ "hån tr­¬ng" cßn gäi lµ "hån thiªn ghi" khi m« h×nh nµy chuyÓn ®éng th× c¸c v× sao trªn ®ã còng di chuyÓn gièng nh­ t×nh h×nh thùc ngoµi bÇu trêi.

Tr­¬ng Hµnh cßn cã nhiÒu hiÓu biÕt vÒ ®Þa lý, ®Þa chÊt häc. ¤ng chÕ t¹o ®­îc mét dông cô ®o ®éng ®Êt gäi lµ "®Þa ®éng nghi" cã thÓ ®o mét c¸ch chÝnh x¸c ph­¬ng h­íng cña ®éng ®Êt.

Nhê sím cã nh÷ng hiÓu biÕt vÒ thiªn v¨n nªn tõ sím Trung Quèc ®· cã lÞch.

Theo truyÒn thuyÕt, Hoµng §Õ ®· sai Dung Thµnh ®Æt ra lÞch, thêi Chuyªn Hóc söa l¹i thµnh lÞch míi, mét n¨m chia thµnh 12 th¸ng. §­êng nghiªu l¹i sai hai hä Hy, Hßa söa l¹i lÞch mét lÇn n÷a. §Õn ®êi H¹ l¹i söa l¹i lÞch cña Nghiªu. LÞch ®êi H¹ lÊy th¸ng giªng ©m lÞch ngµy nay lµm th¸ng ®Çu n¨m. §Õn ®êi Th­¬ng, Trung Quèc ®· biÕt kÕt hîp gi÷a vßng quay cña MÆt Tr¨ng xung quanh Tr¸i §Êt víi vßng quay cña Tr¸i §Êt xung quanh MÆt Trêi ®Ó ®Æt ra lÞch. Lo¹i lÞch nµy, mét n¨m chia lµm 12 th¸ng, th¸ng ®ñ cã 30 ngµy, th¸ng thiÕu cã 29 ngµy. §Ó cho khíp   víi vßng quay cña Tr¸i §Êt xung quanh MÆt Trêi, ng­êi ®êi Th­¬ng ®· biÕt thªm vµo mét th¸ng nhuËn. Lóc ®Çu cø 3 n¨m thªm mét th¸ng nhuËn hoÆc 5 n¨m thªm 2 th¸ng nhuËn, vÒ sau ®Õn gi÷a thêi Xu©n Thu, cø 19 n¨m th× thªm 7 th¸ng nhuËn.

LÞch ®êi Th­¬ng lÊy th¸ng 12 ©m lÞch ngµy nay lµm th¸ng ®Çu n¨m vµ qui ®Þnh lóc gµ g¸y lµ lóc b¾t ®Çu ngµy ®Çu n¨m. Thêi Chu lÊy th¸ng 11 ©m lÞch ngµy nay lµm th¸ng ®Çu n¨m vµ quy ®Þnh lóc nöa ®ªm lµ lóc b¾t ®Çu ngµy ®Çu n¨m. §êi TÇn vµ ®Çu ®êi H¸n ®· tõng lÊy th¸ng 10 ©m lÞch lµm th¸ng ®Çu n¨m.

N¨m Th¸i S¬ thø nhÊt thêi H¸n Vò ®Õ (104 TCN) Trung Quèc ®æi dïng mét lo¹i lÞch c¶i c¸ch gäi lµ lÞch Th¸i S¬. LÞch nµy lÊy th¸ng giªng ©m lÞch lµm th¸ng ®Çu n¨m, tõ ®ã lo¹i lÞch nµy vÒ c¬ b¶n ®­îc dïng  cho ®Õn ngµy nay. Tõ thêi Xu©n Thu, ng­êi Trung Quèc ®· biÕt chia mét n¨m thµnh 4 mïa, 4 mïa cã 8 tiÕt lµ LËp Xu©n, Xu©n Ph©n, LËp H¹, H¹ ChÝ, LËp Thu, Thu Ph©n, LËp §«ng, §«ng ChÝ. Trªn c¬ së Êy, lÞch Th¸i s¬ chia mét n¨m thµnh 24 tiÕt, trong ®ã cã 12 trung khÝ cßn 12 tiÕt kh¸c gäi lµ tiÕt khÝ. Th­êng th× mçi th¸ng cã 1 trung khÝ, nÕu th¸ng nµo kh«ng cã trung khÝ th× thµnh th¸ng nhuËn. Tõ ®ã viÖc bè trÝ th¸ng nhuËn ®· cã quy luËt, kh«ng tïy tiÖn nh­ tr­íc n÷a.

Ng­êi Trung Quèc ngµy x­a chia mét ngµy ®ªm thµnh 12 giê vµ dïng 12 ®Þa chi (TÝ, Söu...) ®Ó ®Æt tªn giê. Mçi giê chia thµnh 8 kh¾c.

§Ó ®o thêi gian, ®Çu tiªn, ng­êi Trung Quèc dïng mét c¸i cäc gäi lµ "khuª" ®Ó ®o bãng mÆt trêi, do ®ã ®· x¸c ®Þnh ®­îc ngµy h¹ chÝ vµ ®«ng chÝ lµm cho c¸ch tÝnh lÞch cµng chÝnh x¸c. Sau ®ã, ng­êi Trung Quèc l¹i dïng c¸i "nhËt quü". §ã lµ mét c¸i ®Üa trßn trªn mÆt cã kh¾c 12 giê vµ 96 kh¾c, ®Æt nghiªng song song víi bÒ mÆt cña ®­êng xÝch ®¹o, ë gi÷a cã mét c¸i kim c¾m theo h­íng b¾c nam. Khi mÆt trêi di chuyÓn th× bãng cña kim còng di chuyÓn trªn mÆt ®Üa cã kh¾c giê.

§Õn kho¶ng ®êi Chu, Trung Quèc ®· ph¸t minh ra "lËu hå" (b×nh cã lç rß) ®Ó ®o thêi gian. Lóc ®Çu lËu hå chØ cã mét b×nh, d­íi ®¸y cã lç rß. N­íc trong b×nh v¬i ®Õn ®©u th× biÕt   lóc ®ã giê g×. §Ó viÖc ®o thêi gian ®­îc chi li h¬n, vÒ sau ng­êi ta dïng mét hÖ thèng bèn n¨m b×nh xÕp thµnh nhiÒu bËc. N­íc tõ b×nh trªn cïng nhá dÇn xuèng c¸c b×nh d­íi. Trong b×nh d­íi cïng cã mét c¸i phao cã g¾n mét thanh tre nhá trªn ®ã cã kh¾c giê. N­íc trong b×nh d©ng lªn th× thanh tre chØ giê còng d©ng lªn cao h¬n miÖng b×nh, cã thÓ biÕt ®­îc giê kh¾c. C¸i b×nh nµy th­êng lµm b»ng ®ång  nªn dông cô ®o thêi gian nµy gäi lµ "®ång hå trÝch lËu" (c¸i b×nh b»ng ®ång rß n­íc). §Õn ®Çu thÕ kû XVII, ®ång hå cña ph­¬ng T©y truyÒn vµo Trung Quèc, tõ ®ã lo¹i "®ång hå n­íc" míi kh«ng dïng n÷a.

VÒ ®Çu trang

·                                 Y d­îc häc

NÒn y d­îc häc Trung Quèc cã lÞch sö ph¸t triÓn l©u ®êi vµ vÉn gi÷ vai trß quan träng trong cuéc sèng hiÖn nay kh«ng nh÷ng ë Trung Quèc mµ c¶ trªn thÕ giíi.

Tõ thêi ChiÕn quèc, ë Trung Quèc ®· xuÊt hiÖn mét t¸c phÈm y häc nhan ®Ò lµ Hoµng ®Õ néi kinh, trong ®ã ®· nªu ra nh÷ng vÊn ®Ò vÒ sinh lý, bÖnh lý vµ nguyªn t¾c ch÷a bÖnh nh­ "ch÷a bÖnh ph¶i t×m tËn gèc",  ph¶i "t×m mÇm mèng ph¸t sinh" cña bÖnh.

§Õn cuèi thêi §«ng H¸n, kÕt hîp nh÷ng thµnh tù y häc ®êi tr­íc víi nh÷ng kinh nghiÖm cña m×nh, Tr­¬ng Träng C¶nh ®· so¹n s¸ch "Th­¬ng hµn t¹p bÖnh luËn" gåm hai phÇn: "Th­¬ng hµn luËn" vµ "Kim quü ngäc hµm kinh". C¶ hai phÇn nµy néi dung t­¬ng tù nh­ nhau, chñ yÕu nãi vÒ c¸ch ch÷a bÖnh th­¬ng hµn. §Õn thêi B¾c Tèng, qua hiÖu ®Ýnh, s¸ch nµy t¸ch thµnh hai t¸c phÈm. §Õn nay, s¸ch nµy vÉn lµ mét tµi liÖu tham kh¶o cã gi¸ trÞ trong ngµnh ®«ng y cña Trung Quèc.

ThÇy thuèc næi tiÕng sím nhÊt cña Trung Quèc lµ BiÓn Th­íc, sèng vµo thêi ChiÕn quèc. ¤ng vèn tªn lµ TrÇn ViÖt Nh©n, biÕt ch÷a nhiÒu lo¹i bÖnh, ®i nhiÒu n¬i ®Ó hµnh nghÒ y, ë n­íc TriÖu th× lµm thÇy thuèc phô khoa, ®Õn n­íc Chu th× lµm thÇy thuèc ch÷a tai m¾t mòi, ®Õn n­íc TÇn th× lµm thÇy thuèc ch÷a bÖnh cho trÎ em.  ë n­íc TÇn «ng bÞ quan th¸i Y cña vua TÇn ghen ghÐp nªn bÞ ra lÖnh giÕt chÕt. VÒ sau, «ng ®­îc t«n sïng lµ ng­êi khëi x­íng cña ngµnh m¹ch häc ë Trung Quèc.

Tõ H¸n vÒ sau ë Trung Quèc cµng cã nhiÒu thµy thuèc giái, trong ®ã næi tiÕng nhÊt lµ Hoa §µ (?-208). ¤ng lµ mét thµy thuèc ®a n¨ng, giái vÒ c¸c khoa néi, ngo¹i, phô, nhi vµ ch©m cøu, song cã së tr­êng nhÊt lµ khoa ngo¹i. Hoa §µ ®· ph¸t minh ra ph­¬ng ph¸p dïng r­îu ®Ó g©y mª tr­íc khi mæ cho bÖnh nh©n, mæ xong kh©u l¹i, dïng cao d¸n lªn chç mæ, bèn n¨m ngµy sau lµ khái, trong vßng mét th¸ng th× b×nh th­êng trë l¹i.

Hoa §µ chñ tr­¬ng muèn kh«ng cã bÖnh tËt th× ph¶i luyÖn tËp th©n thÓ ®Ó huyÕt m¹ch ®­îc l­u th«ng, gièng nh­ c¸i trôc c¸nh cöa së dÜ kh«ng môc lµ v× chuyÓn ®éng lu«n. ChÝnh «ng ®· so¹n ra mét bµi thÓ dôc gäi lµ "ngò cÇm hý" (trß ch¬i cña 5 lo¹i mu«ng thó), trong ®ã b¾t ch­íc c¸c ®éng t¸c  cña 5 loµi ®éng vËt lµ hæ, h­¬u, gÊu, v­în vµ chim. VÒ sau, v× kh«ng chÞu lµm thµy thuèc riªng cña Tµo Th¸o nªn bÞ Tµo Th¸o giÕt chÕt.

Nhµ y d­îc häc næi tiÕng thêi Minh  lµ Lý Thêi Tr©n (1518-1593). ¤ng xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh nhiÒu ®êi lµm thÇy thuèc. Ngoµi viÖc ch÷a bÖnh, «ng bá rÊt nhiÒu c«ng søc ®Ó nghiªn cøu c¸c c©y thuèc, do ®ã ®· so¹n ®­îc mét bé s¸ch thuèc nhan ®Ò "B¶n th¶o c­¬ng môc". Trong t¸c phÈm nµy, «ng ®· ghi chÐp 1892 lo¹i c©y thuèc, ®· ph©n lo¹i, ®Æt tªn, giíi thiÖu tÝnh chÊt c«ng dông vµ vÏ h×nh c¸c c©y thuèc ®ã. V× vËy, s¸ch nµy kh«ng chØ lµ mét t¸c phÈm d­îc häc cã   gi¸ trÞ mµ cßn lµ mét t¸c phÈm thùc vËt häc quan träng.

Ngoµi ra, c¸c mÆt kh¸c nh­ ®Þa lý, n«ng häc... còng cã nh÷ng thµnh tùu rÊt lín.

VÒ ®Çu trang

5. C¸c ph¸t minh lín vÒ kü thuËt

Thêi Trung ®¹i, Trung Quèc cã bèn ph¸t minh rÊt quan träng, ®ã lµ giÊy, kü thuËt in, thuèc sóng vµ kim chØ nam.

·                                 Kü thuËt lµm giÊy

M·i ®Õn thêi T©y H¸n, ng­êi Trung Quèc vÉn dïng thÎ tre, lôa ®Ó ghi chÐp. §Õn kho¶ng thÕ kû II TCN, ng­êi Trung Quèc ®· ph¸t minh ra ph­¬ng ph¸p dïng x¬ gai ®Ó chÕ t¹o giÊy. Ngµy nay ë nhiÒu n¬i t¹i Trung Quèc ®· ph¸t hiÖn ®­îc giÊy lµm tõ thêi  T©y H¸n. Tuy nhiªn giÊy cña thêi kú nµy cßn xÊu, mÆt kh«ng ph¼ng, khã viÕt, nªn chñ yÕu lµ dïng ®Ó gãi.

§Õn thêi §«ng H¸n, n¨m 105, mét viªn quan Ho¹n tªn lµ Th¸i Lu©n ®· dïng vá c©y, l­íi cò, giÎ r¸ch... lµm nguyªn liÖu, ®ång thêi ®· c¶i tiÕn kü thuËt, do ®ã ®· lµm ®­îc lo¹i giÊy cã chÊt l­îng tèt. Tõ ®ã giÊy ®­îc dïng ®Ó viÕt mét c¸ch phæ biÕn thay thÕ cho c¸c vËt liÖu ®­îc dïng tr­íc ®ã. Do c«ng lao Êy, n¨m 114, Th¸i Lu©n ®­îc vua §«ng H¸n phong t­íc "Long §×nh hÇu". Nh©n d©n gäi giÊy do «ng chÕ t¹o lµ "GiÊy Th¸i hÇu" vµ t«n «ng lµm tæ s­ cña nghÒ giÊy.

Vµo kho¶ng thÕ kû III nghÒ lµm giÊy truyÒn sang ViÖt nam, thÕ kû IV truyÒn sang TriÒu Tiªn, thÕ kû V truyÒn sang NhËt B¶n, thÕ kû VII truyÒn sang Ên §é.

Gi÷a thÕ kû VIII, do cuéc chiÕng tranh gi÷a nhµ §­êng vµ ArËp, kü thuËt lµm giÊy cña Trung Quèc truyÒn sang ArËp. N¨m 1150, ng­êi ArËp l¹i truyÒn nghÒ lµm giÊy sang T©y Ba Nha. Sau ®ã nghÒ lµm giÊy lÇn l­ît truyÒn sang ý (1276), §øc (1320), Hµ Lan (1323), Anh (1460). Sau khi nghÒ lµm giÊy ®­îc truyÒn b¸ réng r·i, c¸c chÊt liÖu dïng ®Ó viÕt tr­íc kia nh­ l¸ c©y ë Ên §é, giÊy Papirut ë Ai CËp, da cõu ë Ch©u ¢u... ®Òu bÞ giÊy thay thÕ.

VÒ ®Çu trang

·                                 Kü thuËt in

Kü thuËt in b¾t nguån tõ viÖc kh¾c ch÷ tr¸i trªn c¸c con dÊu ®· cã tõ tr­íc ®êi TÇn. Thêi Ngôy, TÊn, Nam B¾c triÒu, §¹o gi¸o ®· in nhiÒu bïa chó ®Ó trõ ma.

HiÖn ch­a x¸c minh ®­îc kü thuËt in b¾t ®Çu ra ®êi tõ bao giê, nh­ng ®iÒu ch¾c ch¾n lµ ®Õn gi÷a thÕ kû VII (®Çu ®êi §­êng), kü thuËt in ®· xuÊt hiÖn. Sö s¸ch chÐp lóc bÊy giê nhµ s­ HuyÒn Trang ®· cho in mét sè l­îng lín t­îng Phæ HiÒn ®Ó ph©n ph¸t bèn ph­¬ng. N¨m 1966, ë Hµn Quèc ph¸t hiÖn ®­îc kinh §µlani in vµo kho¶ng n¨m 704-751. §©y lµ Ên phÈm cæ nhÊt trªn thÕ giíi ®· ph¸t hiÖn ®­îc.

Kü thuËt in khi míi ra ®êi lµ in b»ng v¸n kh¾c. §©y lµ mét ph¸t minh rÊt quan träng gióp ng­êi ta cã thÓ in nhiÒu b¶n trong mét thêi gian ng¾n, c«ng nghÖ kh¾c in ®¬n gi¶n, Ýt tèn, v× vËy c¸ch in b»ng v¸n kh¾c nµy ®· ®­îc sö dông rÊt l©u dµi. Tuy vËy, c¸ch in nµy còng cã mÆt ch­a ®­îc tiÖn lîi l¾m v× nÕu kh«ng cÇn in n÷a th× v¸n kh¾c sÏ v« dông.

§Ó kh¾c phôc nh­îc ®iÓm ®ã, ®Õn thËp kû 40 cña thÕ kû XI, mét ng­êi d©n th­êng tªn lµ  TÊt Th¨ng ®· ph¸t minh ra c¸ch in ch÷ rêi b»ng ®Êt sÐt nung. C¸c con ch÷ ®­îc xÕp lªn mét tÊm s¾t cã s¸p, xÕp xong ®em h¬ nãng cho s¸p ch¶y ra, dïng mét tÊm v¸n Ðp cho b»ng mÆt  råi ®Ó nguéi. Nh­ vËy s¸p ®· gi÷ chÆt lÊy ch÷ vµ cã thÓ ®em in.

Ph¸t minh cña TÊt Th¨ng tuy lµ mét tiÕn bé nh¶y vät cña nghÒ in nh­ng vÉn cßn mét sè nh­îc ®iÓm nh­ ch÷ hay mßn, khã t« mùc, ch÷ kh«ng ®­îc s¾c nÐt. §Ó kh¾c phôc nh­îc ®iÓm ®ã, tõ thÕ kû XI, ThÈm Qu¸t ®· thö dïng ch÷ gç thay ch÷ ®Êt sÐt nung nh­ng ch­a cã kÕt qu¶. §Õn thêi Nguyªn, V­¬ng Trinh míi c¶i tiÕn thµnh c«ng viÖc dïng con ch÷ rêi b»ng gç. Sau ®ã ng­êi ta cßn dïng ch÷ rêi b»ng thiÕc, ®ång, ch×, nh­ng ch÷ rêi b»ng kim lo¹i khã t« mùc nªn kh«ng ®­îc sö dông réng r·i.

Tõ ®êi §­êng, kü thuËt in v¸n kh¾c cña Trung Quèc ®· truyÒn sang TriÒu Tiªn, NhËt B¶n, ViÖt nam, Philippin, ArËp råi truyÒn dÇn sang ch©u Phi, ch©u ¢u. Cuèi thÕ kû XIV, ë §øc ®· biÕt dïng ph­¬ng ph¸p in b»ng v¸n kh¾c ®Ó in tranh ¶nh t«n gi¸o, kinh th¸nh vµ s¸ch ng÷ ph¸p. N¨m 1448, Gutenbe ng­êi §øc dïng ch÷ rêi b»ng hîp kim vµ dïng mùc dÇu ®Ó in kinh th¸nh. ViÖc ®ã ®· ®Æt c¬ së cho viÖc in ch÷ rêi b»ng kim lo¹i ngµy nay.

VÒ ®Çu trang

·                                 Thuèc sóng

Thuèc sóng lµ mét ph¸t minh ngÉu nhiªn cña nh÷ng ng­êi luyÖn ®an thuéc ph¸i §¹o gia. Vèn lµ, ®Õn ®êi §­êng, §¹o gi¸o rÊt thÞnh hµnh. Ph¸i §¹o gia tin r»ng, ng­êi ta cã thÓ luyÖn ®­îc thuèc tr­êng sinh bÊt l·o hoÆc luyÖn ®­îc vµng, do ®ã, thuËt luyÖn ®an rÊt ph¸t triÓn. Nguyªn liÖu mµ ng­êi luyÖn ®an sö dông lµ diªm tiªu, l­u huúnh vµ than gç. Trong qu¸ tr×nh luyÖn thuèc tiªn th­êng x¶y ra c¸c vô ch¸y lµm báng tay, báng mÆt, ch¸y nhµ... vµ thÕ lµ hä ®· t×nh cê ph¸t minh ra thuèc sóng.

§Õn ®Çu thÕ kû X, thuèc sóng b¾t ®Çu ®­îc dïng ®Ó lµm vò khÝ. Nh÷ng vò khÝ ®Çu tiªn nµy ®­îc gäi lµ tªn löa, cÇu löa, qu¹ löa, ph¸o, ®¹n bay v.v...; t¸c dông cña chóng chØ lµ ®Ó ®èt doanh tr¹i cña ®èi ph­¬ng mµ th«i.

§Õn ®êi Tèng, vò khÝ lµm b»ng thuèc sóng kh«ng ngõng ®­îc c¶i tiÕn. Trong cuéc chiÕn tranh Tèng - Kim, qu©n Tèng ®· dïng mét lo¹i vò khÝ gäi lµ "chÊn thiªn l«i", tiÕng næi to nh­ sÊm, søc nãng táa ra h¬n nöa mÉu ®Êt, ng­êi vµ da bß n¸t vôn kh«ng cßn dÊu vÕt.

N¨m 1132, Trung Quèc ®· ph¸t minh ra lo¹i vò khÝ h×nh èng gäi lµ "háa th­¬ng". Lóc ®Çu háa th­¬ng lµm b»ng èng tre to, phÝa trong n¹p thuèc sóng, khi ®¸nh nhau th× ®èt ngßi, löa sÏ phun ra thiªu ch¸y qu©n ®Þch.

Vµo thÕ kû VIII, trong qu¸ tr×nh tÊn c«ng Trung Quèc, ng­êi M«ng Cæ ®· häc ®­îc c¸ch lµm thuèc sóng cña Trung Quèc. Sau ®ã ng­êi M«ng Cæ trinh phôc T©y ¸, do ®ã ®· truyÒn thuèc sóng sang ArËp. Ng­êi ArËp l¹i truyÒn thuèc sóng vµ sóng vµo ch©u ¢u qua con ®­êng T©y Ba Nha.

VÒ ®Çu trang

·                                 Kim chØ nam

Tõ thÕ kû III TCN, ng­êi Trung Quèc ®· biÕt ®­îc tõ tÝnh vµ tÝnh chØ h­íng cña ®¸ nam ch©m. Lóc bÊy giê Trung Quèc ph¸t minh ra  mét dông cô chØ h­íng gäi lµ "t­ nam". T­ nam lµm b»ng ®¸ thiªn nhiªn, mµi thµnh h×nh c¸i th×a ®Ó trªn mét c¸i ®Üa cã kh¾c c¸c ph­¬ng h­íng, c¸n th×a sÏ chØ h­íng nam. Nh­ vËy t­ nam chÝnh lµ tæ tiªn cña kim chØ nam. Tuy nhiªn, t­ nam cßn cã nhiÒu h¹n chÕ nh­ khã mµi, nÆng, lùc ma s¸t lín, chuyÓn ®éng kh«ng nh¹y, chØ h­íng kh«ng ®­îc chÝnh x¸c nªn ch­a ®­îc ¸p dông réng r·i.

§Õn ®êi Tèng, c¸c thÇy phong thñy ®· ph¸t minh ra kim nam ch©m nh©n t¹o. Hä dïng kim s¾t, mµi mòi kim vµo ®¸ nam ch©m ®Ó thu tõ tÝnh, råi dïng kim ®ã ®Ó lµm la bµn. La bµn lóc ®Çu cßn rÊt th« s¬: x©u kim nam ch©m qua cäng r¬m sîi bÊc ®Ìn råi th¶ næi trªn b¸t n­íc gäi lµ "thñy la bµn", hoÆc treo kim nam ch©m b»ng mét sîi t¬ ë chç kÝn giã.

La bµn ®­îc c¸c thµy phong thñy sö dông ®Çu tiªn ®Ó xem h­ín ®Êt. §Õn kho¶ng cuèi thêi B¾c Tèng, la bµn ®­îc sö dông trong viÖc ®i biÓn. Kho¶ng nöa sau thÕ kû XII, la bµn do ®­êng biÓn truyÒn sang ArËp råi truyÒn sang ch©u ¢u. Ng­êi ch©u ¢u c¶i tiÕn thµnh "la bµn kh«" tø lµ la bµn cã kh¾c c¸c vÞ trÝ cè ®Þnh. Nöa sau thÕ kû XVI la bµn kh« l¹i truyÒn trë l¹i Trung Quèc.

VÒ ®Çu trang

6. T­ t­ëng vµ t«n gi¸o

LÞch sö t­ t­ëng Trung Quèc rÊt phong phó. Tõ rÊt sím, ng­êi Trung Quèc ®· ®­a ra nh÷ng quan ®iÓm ®Ó gi¶i thÝch thÕ giíi. §Õn thêi Xu©n Thu - ChiÕn Quèc, chiÕn tranh lo¹n l¹c x¶y ra triÒn miªn, c¸c nhµ t­ t­ëng Trung Quèc quan t©m tr­íc hÕt ®Õn viÖc t×m kiÕm ®­êng lèi tèi ­u b¶o ®¶m cho ®Êt n­íc ®­îc æn ®Þnh, thèng nhÊt, nh©n d©n ®­îc an c­ l¹c nghiÖp. Häc thuyÕt cña c¸c nhµ t­ t­ëng Êy ®· ®Æt c¬ së cho viÖc h×nh thµnh c¸c tr­êng ph¸i t­ t­ëng ë Trung Quèc thêi cæ trung ®¹i, trong ®ã quan träng nh©t lµ c¸c ph¸i Nho gia, §¹o gia, MÆc gia, Ph¸p gia.

·                                 ¢m d­¬ng - B¸t qu¸i - Ngò hµnh - ¢m d­¬ng gia

¢m d­¬ng, b¸t qu¸i, ngò hµnh lµ nh÷ng thuyÕt mµ ng­êi Trung Quèc nªu ra tõ thêi cæ ®¹i nh»m gi¶i thÝch nguån gèc cña v¹n vËt.

Tõ nh÷ng nhËn thøc rót ra ®­îc trong cuéc sèng thùc tÕ, ng­êi Trung Quèc cæ ®¹i cho r»ng, trong vò trô cã hai yÕu tè c¬ b¶n lµ ©m vµ d­¬ng. D­¬ng cã c¸c tÝnh chÊt nh­: gièng ®ùc, ¸nh s¸ng, nãng, ho¹t ®éng, r¾n rái... ¢m th× cã c¸c tÝnh chÊt ng­îc l¹i nh­: gièng c¸i, bãng tèi, l¹nh, thô ®éng, mÒm máng v.v... ¢m vµ d­¬ng t¸c ®éng vµo nhau t¹o thµnh tÊt c¶ mäi vËt trong vò trô. Mäi tai dÞ trong thiªn nhiªn së dÜ x¶y ra lµ do sù kh«ng ®iÒu hßa cña hai lùc l­îng Êy. ¢m d­¬ng ®­îc gäi lµ l­ìng nghi.

B¸t qu¸i lµ 8 quÎ: Cµn, Kh«n, ChÊn, Tèn, Kh¶m, Ly, CÊn, §oµi. C¸c quÎ trong B¸t qu¸i ®­îc dïng nh÷ng v¹ch liÒn (biÓu t­îng cña d­¬ng) vµ v¹ch ®øt (biÓu t­îng cña ©m) s¾p xÕp víi nhau thµnh tõng bé ba ®Ó biÓu thÞ.

B¸t qu¸i t­¬ng tr­ng cho 8 yÕu tè vËt chÊt t¹o thµnh thÕ giíi: Cµn: trêi, Kh«n: ®Êt, ChÊn: sÊm, Tèn: giã, Kh¶m: n­íc, Ly: löa, CÊn: nói, §oµi: hå. Trong B¸t qu¸i, hai quÎ cµn, kh«n lµ quan träng nhÊt.

B¸t qu¸i cßn t­îng tr­ng cho quan hÖ gia ®×nh nh­ Cµn: cha, Kh«n: mÑ, ChÊn: con trai c¶, Tèn: con trai gi÷a, Kh¶m: con trai ót, Ly: con g¸i c¶, CÊn: con g¸i gi÷a, §oµi: con g¸i ót.

T¸m quÎ Cµn, Kh«n..., mçi quÎ ®Òu cã 3 v¹ch, gäi lµ nh÷ng quÎ ®¬n. T¸m quÎ ®¬n Êy l¹i phèi hîp víi nhau thµnh 64 quÎ kÐp (quÎ 6 v¹ch). Sù phèi hîp b»ng c¸ch chång hai quÎ ®¬n víi nhau Êy, nÕu t¹o ra ®­îc sù giao c¶m gi÷a hai quÎ trªn d­íi th× thµnh quÎ tèt (c¸t), nÕu kh«ng t¹o ra ®­îc sù giao c¶m th× thµnh quÎ xÊu (hung). VÝ dô: quÎ Th¸i ®­îc t¹o thµnh bëi quÎ Kh«n ë trªn quÎ Cµn, tøc lµ ®Êt ë trªn trêi, do ®ã khÝ d­¬ng ph¶i th¨ng lªn, khÝ ©m ph¶i h¹ xuèng. Hai khÝ giao c¶m víi nhau lµm thay ®æi vÞ trÝ, dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn. Nh­ vËy, quÎ Th¸i lµ quÎ tèt. Ng­îc l¹i, quÎ BÜ ®­îc t¹o thµnh bëi quÎ Cµn trªn quÎ kh«n,  nh­ vËy lµ trêi ®Êt ®óng vÞ trÝ do ®ã kh«ng t¹o ra ®­îc sù giao c¶m nªn kh«ng dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn. Bëi vËy quÎ BÜ lµ quÎ xÊu.

Víi quan niÖm 8 yÕu tè vËt chÊt nh­ n­íc, löa, nói, hå v.v... t¹o nªn vò trô, ®ång thêi chó ý ®Õn sù ph¸t triÓn cña sù vËt, thuyÕt b¸t qu¸i lµ mét t­ t­ëng triÕt häc mang tÝnh chÊt duy vËt vµ biÖn chøng, nh­ng nh÷ng yÕu tè tÝch cùc Êy rÊt h¹n chÕ. Sù g¸n ghÐp néi dung cho c¸c quÎ nh­ Ly lµ löa, lµ con g¸i ®Çu hoµn toµn ¸p ®Æt, kh«ng cã c¬ së khoa häc. ChÝnh v× vËy thuyÕt b¸t qu¸i ®· trë thµnh c¬ së tèt cho viÖc bãi to¸n.

Ngò hµnh lµ 5 t¸c nh©n t¹o nªn sù vËt, gåm: Méc (gç), Háa (löa), Thæ (®Êt), Kim (kh«ng khÝ), Thñy (n­íc).

¢m d­¬ng gia lµ tr­êng ph¸i t­ t­ëng   ra ®êi vµo thêi ChiÕn Quèc. Tr­êng ph¸i nµy dùa vµo thuyÕt ¢m d­¬ng Ngò hµnh ®Ó gi¶i thÝch sù biÕn hãa trong giíi tù nhiªn vµ sù ph¸t triÓn cña x· héi.

§Ó gi¶i thÝch sù biÕn ®æi cña sù vËt, ph¸i ©m d­¬ng gia nªu ra qui luËt vÒ mèi quan hÖ t­¬ng sinh t­¬ng th¾ng cña Ngò hµnh. T­¬ng sinh lµ sinh ra nhau, cô thÓ lµ: Méc sinh Háa, Háa sinh Thæ, Thæ sinh Kim, Kim sinh Thñy, Thñy sinh Méc. T­¬ng th¾ng lµ chèng nhau, cô thÓ lµ: Méc th¾ng Thæ, Thæ th¾ng Thñy, Thñy th¾ng Háa, Háa th¾ng Kim, Kim th¾ng Méc.

Ngò hµnh l¹i øng víi nhiÒu thø kh¸c nh­ bèn mïa, bèn ph­¬ng, ngò s¾c, ngò vÞ, ngò t¹ng, ngò ©m, 10 can vµ c¸c con sè v.v... VÝ dô:

Méc: mïa Xu©n, ph­¬ng §«ng, mµu xanh, vÞ chua...

Háa: mïa H¹, ph­¬ng Nam, mµu ®á, vÞ ®¾ng...

Thæ: Gi÷a H¹ vµ Thu, trung ­¬ng, mµu vµng, vÞ ngät...

Kim: mïa Thu, ph­¬ng T©y, mµu tr¾ng, vÞ cay....

Thñy: mïa §«ng, ph­¬ng B¾c, mµu ®en, vÞ mÆn...

Sù biÕn chuyÓn cña bèn mïa lµ tu©n theo qui luËt Ngò hµnh t­¬ng sinh tøc lµ Méc sinh Háa th× Xu©n sinh H¹, Kim sinh Thñy th× Thu sinh §«ng. Do ngò hµnh cã 5 thø  mµ mïa chØ cã 4 mïa  nªn ng­êi ta ®Æt Thæ vµo gi÷a H¹ vµ Thu t¹o thµnh c¸i cÇu nèi gi÷a Háa vµ Kim ®Ó cho phï hîp víi qui luËt Háa sinh Thæ, Thæ sinh Kim.

Tuy nhiªn kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng g× øng víi Ngò hµnh ®Òu cã thÓ dïng quy luËt ®ã ®Ó gi¶i thÝch, vÝ dô kh«ng thÓ nãi ph­¬ng §«ng sinh ra ph­¬ng Nam, mµu xanh sinh ra mµu ®á, vÞ ®¾ng sinh ra vÞ ngät v.v...

Cßn sù kh¸c biÖt vÒ khÝ hËu vµ thêi tiÕt cña bèn mïa th× ph¸i ©m d­¬ng gia l¹i dïng t¸c ®éng cña ©m d­¬ng ®Ó gi¶i thÝch. Theo hä, vÒ mïa Xu©n, khÝ trêi (d­¬ng) h¹ xuèng khÝ ®Êt (©m) d©ng lªn, trêi ®Êt hoµ ®ång, do ®ã c©y cèi ®©m chåi n¶y léc. Cßn mïa §«ng, khÝ trêi d©ng lªn, khÝ ®Êt h¹ xuèng, trêi ®Êt kh«ng hßa ®ång nªn bÞ ng¨n c¸ch, kh«ng ph¸t triÓn ®­îc.

Nh©n vËt tiªu biÓu cña ph¸i ¢m d­¬ng gia lµ Tr©u DiÔn ng­êi n­íc TÒ. Néi dung chñ yÕu cña t­ t­ëng Tr©u DiÔn lµ thuyÕt "Ngò ®øc chuyÓn dÞch".

Theo thuyÕt nµy, mçi triÒu ®¹i trong lÞch sö Trung Quèc cã mét lo¹i ®øc chi phèi. C¸i ®øc Êy ®­îc biÓu hiÖn b»ng Ngò hµnh vµ vËn ®éng theo quy luËt t­¬ng th¾ng cña Ngò hµnh. Ph¸i ¢m d­¬ng qu¶ quyÕt r»ng, tr­íc khi thµnh lËp mét triÒu ®¹i míi, trêi cho mét triÖu trøng ®Ó biÕt ®­îc triÒu ®¹i ®ã thuéc ®øc g×. Thêi Hoµng §Õ, trêi cho thÊy tr­íc  con dÕ tròi, dÕ tròi mµu vµng, nªn ®øc cña Hoµng §Õ lµ ®øc Thæ. Thêi H¹ Vò, trêi cho thÊy tr­íc triÖu trøng vÒ thu ®«ng mµ c©y cèi kh«ng rông l¸, c©y cèi cßn l¸ th× mµu xanh nªn ®øc cña triÒu H¹ lµ Méc. Thêi Th­¬ng trêi cho thÊy tr­íc cã l­ìi g­¬m b»ng ®ång sinh ra ë trong n­íc nªn ®øc cña triÒu Th­¬ng lµ Kim. Thêi Chu trêi cho thÊy tr­íc chim háa xÝch ngËm s¸ch ®á ®Õn ch¸t trªn bÖ cóng thÇn ®Êt nªn ®øc cña triÒu Chu lµ Háa. V× vËy, triÒu H¹ ®· thay thêi Hoµng §Õ, triÒu Th­¬ng thay triÒu H¹, triÒu Chu thay triÒu Th­¬ng.

§Õn thêi T©y H¸n, thuyÕt ¢m d­¬ng Ngò hµnh cßn ®­îc §æng Träng Th­ bæ sung, do ®ã cµng cã ¶nh h­ëng l©u dµi trong t­ t­ëng triÕt häc Trung Quèc vµ kÓ c¶ ViÖt nam chóng ta.

VÒ ®Çu trang

·                                 Nho gia

Nho gia lµ tr­êng ph¸i t­ t­ëng quan träng nhÊt ë Trung Quèc. Ng­êi ®Æt c¬ së ®Çu tiªn cña Nho gia lµ Khæng Tö, sèng vµo thêi Xu©n Thu. VÒ sau M¹nh Tö (thêi ChiÕn Quèc), §æng Träng Th­ (thêi T©y H¸n) ®· ph¸t triÓn häc thuyÕt nµy lµm cho Nho häc ngµy cµng thªm hoµn chØnh.

Khæng Tö (551-479 TCN):

Khæng Tö tªn lµ Kh©u, hiÖu lµ Träng Ni, ng­êi n­íc Lç (ë tØnh S¬n §«ng ngµy nay). ¤ng lµ mét nhµ t­ t­ëng lín vµ lµ mét nhµ gi¸o dôc lín ®Çu tiªn cña Trung Quèc cæ ®¹i. Khæng Tö cã lµm mét sè chøc quan ë n­íc Lç trong mÊy n¨m, nh­ng phÇn lín thêi gian trong cuéc ®êi cña «ng lµ ®i ®Õn nhiÒu n­íc ®Ó tr×nh bµy chñ tr­¬ng chÝnh trÞ cña m×nh vµ më ®­êng ®Ó d¹y häc. T­¬ng truyÒn, sè häc trß cña Khæng Tö cã ®Õn 3000 ng­êi, trong ®ã cã ng­êi thµnh ®¹t, sö s¸ch th­êng gäi lµ thÊt thËp nhÞ hiÒn.

§ång thêi víi viÖc d¹y häc, Khæng Tö cßn chØnh lý c¸c s¸ch Thi, Th­, LÔ, Nh¹c, DÞch, Xu©n Thu, trong s¸ch Nh¹c bÞ thÊt truyÒn, 5 quyÓn cßn l¹i vÒ sau trë thµnh 5 t¸c phÈm kinh ®iÓn cña Nho gia ®­îc gäi chung lµ Ngò kinh.

Nh÷ng lêi nãi cña Khæng Tö vµ nh÷ng c©u hái cña häc trß cña «ng ®­îc chÐp l¹i thµnh s¸ch LuËn ng÷. §ã lµ t¸c phÈm chñ yÕu ®Ó t×m hiÓu t­ t­ëng cña Khæng Tö.

T­ t­ëng cña Khæng Tö gåm 4 mÆt lµ triÕt häc, ®¹o ®øc, chÝnh trÞ vµ gi¸o dôc.

VÒ mÆt triÕt häc, Khæng Tö Ýt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò nguån gèc cña vò trô, do ®ã «ng ®· thÓ hiÖn mét th¸i ®é kh«ng râ rÖt vÒ trêi ®Êt qñy thÇn. Mét mÆt, «ng cho r»ng trêi chØ lµ giíi tù nhiªn, trong ®ã bèn mïa thay ®æi, tr¨m vËt sinh tr­ëng; nh­ng mÆt kh¸c, «ng l¹i cho r»ng trêi lµ mét lùc l­îng cã thÓ chi phèi sè phËn vµ ho¹t ®éng cña con ng­êi, do ®ã con ng­êi ph¶i sî mÖnh trêi.

§èi víi quû thÇn, mét mÆt Khæng Tö tá th¸i ®é hoµi nghi khi nãi r»ng: "ch­a biÕt ®­îc viÖc thê ng­êi, lµm sao biÕt ®­îc viÖc thê quû thÇn", "ch­a biÕt ®­îc viÖc sèng, lµm sao biÕt ®­îc viÖc chÕt"; nh­ng mÆt kh¸c «ng l¹i rÊt coi träng viÖc cóng tÕ, tang ma vµ «ng cho r»ng "tÕ thÇn xem nh­ cã thÇn".

VÒ mÆt ®¹o ®øc, Khæng Tö hÕt søc coi träng v× ®ã lµ nh÷ng chuÈn mùc ®Ó duy tr× trËt tù x· héi.

Néi dung cña quan ®iÓm ®¹o ®øc cña Khæng Tö bao gåm rÊt nhiÒu mÆt nh­ nh©n, lÔ, nghÜa, trÝ, tÝn, dòng... nh­ng trong ®ã quan träng h¬n c¶ lµ "nh©n".

Nh©n, mét mÆt lµ lßng th­¬ng ng­êi, "®iÒu mµ m×nh kh«ng muèn th× ®õng lµm cho ng­êi k¸c", tr¸i l¹i "m×nh muèn lËp th©n th× gióp ng­êi kh¸c lËp th©n, m×nh muèn thµnh ®¹t th× còng gióp ng­êi kh¸c thµnh ®¹t". §ång thêi ®èi víi b¶n th©n th× ph¶i "kiÒm chÕ m×nh lµm ®óng theo lÔ", nÕu "kh«ng hîp víi lÔ th× kh«ng nh×n, kh«ng hîp víi lÔ th× kh«ng nghe, kh«ng hîp víi lÔ th× kh«ng nãi, kh«ng hîp víi lÔ th× kh«ng lµm". Ngoµi ra, nh©n cßn bao gåm c¸c néi dung kh¸c nh­ cung kÝnh, nghiªm tóc, thµnh thËt, dòng c¶m, réng l­îng, cÇn cï v.v... nh­ vËy, nh©n lµ mét ph¹m trï rÊt réng, hÇu nh­ ®ång nghÜa víi ®¹o ®øc.

Bªn c¹nh nh©n, Khæng Tö cßn rÊt chó träng ®Õn "lÔ", nh­ng lÔ theo Khæng Tö kh«ng ph¶i lµ mét tiªu chuÈn ®¹o ®øc hoµn toµn ®éc lËp mµ lµ mét vÊn ®Ò lu«n lu«n g¾n liÒn víi nh©n. Trong mèi quan hÖ gi÷a nh©n vµ lÔ, nh©n lµ gèc, lµ néi dung, cßn lÔ lµ biÓu hiÖn cña nh©n. VÝ dô: "Trong c¸c lÔ, xa xØ ch¼ng b»ng tiÕt kiÖm, trong lÔ tang, ®Çy ®ñ mäi nghi thøc ch¼ng b»ng th­¬ng xãt". Do ®ã "ng­êi kh«ng cã lßng nh©n th× thùc hµnh lÔ lµm sao ®­îc?" v×   "nãi vÒ lÔ kh«ng ph¶i chØ cã lôa ngäc mµ th«i".

LÔ kh«ng nh÷ng chØ lµ biÓu hiÖn cña nh©n mµ lÔ cßn cã thÓ ®iÒu chØnh ®øc nh©n cho ®óng mùc. Khæng Tö nãi: "cung kÝnh mµ kh«ng biÕt lÔ th× mÖt nhäc, cÈn thËn mµ kh«ng biÕt lÔ th× nhót nh¸t, dòng c¶m mµ kh«ng biÕt lÔ th× lµm lo¹n, th¼ng th¾n mµ kh«ng biÕt lÔ th× lµm phËt ý ng­êi kh¸c".

Ngoµi "nh©n" vµ "lÔ", Khæng Tö còng ®· nh¾c ®Õn "trÝ", "tÝn" nh­ng «ng bµn vÒ c¸c néi dung nµy ch­a nhiÒu.

VÒ ®­êng lèi trÞ n­íc, Khæng Tö chñ tr­¬ng ph¶i dùa vµo ®¹o ®øc. ¤ng nãi: "cai trÞ d©n mµ dïng mÖnh lÖnh, ®­a d©n vµo khu«n phÐp mµ dïng h×nh ph¹t th× d©n cã thÓ tr¸nh ®­îc t«i lçi nh­ng kh«ng biÕt liªm sØ. Cai trÞ d©n mµ dïng ®¹o ®øc, ®­a d©n vµo khu«n phÐp mµ dïng lÔ th× d©n sÏ biÕt liªm sØ vµ thùc lßng quy phôc".

Néi dung cña ®øc trÞ, theo Khæng Tö gåm ba ®iÒu, ®ã lµ lµm cho d©n c­ ®«ng ®óc, kinh tÕ ph¸t triÓn vµ d©n ®­îc häc hµnh.

Mét h«m Khæng Tö ®i ®Õn n­íc VÖ, NhiÔm H÷u ®¸nh xe cho «ng, Khæng Tö nãi: "ThËt lµ ®«ng ®óc!" NhiÔm H÷u hái: " D©n ®«ng råi th× ph¶i lµm g× ?" §¸p: "Gi¸o dôc hä".

BiÖn ph¸p ®Ó thi hµnh ®­êng lèi ®øc trÞ lµ "ph¶i thËn träng trong c«ng viÖc, ph¶i gi÷ ®­îc ch÷ tÝn, tiÕt kiÖm trong c«ng viÖc chi dïng, th­¬ng ng­êi, sö dông søc d©n vµo thêi gian hîp lý".

Bªn c¹nh nh÷ng chñ tr­¬ng mang Ýt nhiÒu tÝnh chÊt ®æi míi ®ã, Khæng Tö còng cã mÆt b¶o thñ. Khæng Tö chñ tr­¬ng nh÷ng quy chÕ, lÔ nghi ®­îc ®Æt ra tõ thêi T©y Chu lµ kh«ng ®­îc thay ®æi.

VÒ gi¸o dôc, Khæng Tö cã nh÷ng ®ãng gãp rÊt quan träng. ¤ng lµ ng­êi ®Çu tiªn s¸ng lËp chÕ ®é gi¸o dôc t­ thôc ë Trung Quèc. Môc ®Ých cña gi¸o dôc lµ uèn n¾n nh©n c¸ch vµ båi d­ìng nh©n tµi, v× vËy ph­¬ng ch©m gi¸o dôc quan träng cña Khæng Tö lµ häc lÔ tr­íc häc v¨n sau.

¤ng nãi: "C¸c trß vµo ph¶i hiÕu víi cha mÑ, ra ph¶i kÝnh mÕn c¸c anh, nãi n¨ng ph¶i thËn träng vµ thµnh thùc, yªu th­¬ng mäi ng­êi vµ gÇn gòi ng­êi cã lßng nh©n. Sau khi thùc hµnh ®Çy ®ñ c¸c ®iÒu nãi trªn th× dµnh søc lùc ®Ó häc v¨n hãa".

Ph­¬ng ch©m gi¸o dôc thø hai cña Khæng Tö lµ häc ®i ®«i víi hµnh, häc ®Ó vËn dông vµo thùc tÕ.

Trong qu¸ tr×nh d¹y häc, Khæng Tö rÊt coi träng ph­¬ng ph¸p gi¶ng d¹y. ¤ng chó ý dÉn d¾t häc trß tõng b­íc mét ®Ó hä cã thÓ suy nghÜ rót ra kÕt luËn. ¤ng cßn tuú theo tr×nh ®é, tÝnh c¸ch tõng häc trß mµ dïng nh÷ng ph­¬ng ph¸p d¹y kh¸c nhau.

§èi víi häc trß, «ng yªu cÇu hä tr­íc hÕt ph¶i thiÕt tha mong muèn hiÓu biÕt, ph¶i khiªm tèn, ph¶i tranh thñ mäi ®iÒu kiÖn ®Ó häc tËp. §ång thêi «ng cßn khuyªn häc trß ph¶i ®¸nh gi¸ ®óng kh¶ n¨ng cña m×nh, "biÕt th× nãi biÕt, kh«ng biÕt th× nãi kh«ng biÕt, nh­ vËy míi lµ biÕt".

Tãm l¹i, Khæng Tö lµ mét nhµ t­ t­ëng lín vµ lµ nhµ gi¸o dôc lín cña Trung Quèc cæ ®¹i. Tuy vËy trong thêi ®¹i cña ¤ng (thêi Xu©n Thu), chñ tr­¬ng chÝnh trÞ cña «ng ch­a ®­îc c¸c vua ch­ hÇu chÊp nhËn.

VÒ ®Çu trang

M¹nh Tö (371-289 TCN):

M¹nh Tö ng­êi n­íc Tr©u (ë S¬n §«ng ngµy nay) lµ häc trß cña Tö T­ (tøc Khæng CÊp) ch¸u néi cña Khæng Tö. ¤ng lµ ng­êi kÕ thõa vµ ph¸t triÓn häc thuyÕt Nho gia thªm mét b­íc.

Quan ®iÓm triÕt häc cña M¹nh Tö tr­íc hÕt biÓu hiÖn ë lßng tin vµo mÖnh trêi. Mäi viÖc ë ®êi ®Òu do trêi quyÕt ®Þnh. Tuy vËy, nh÷ng bËc qu©n tö nhê tu d­ìng ®· ®¹t ®Õn møc cùc thiÖn cùc mÜ còng cã thÓ c¶m hãa ®­îc ngo¹i giíi.

VÒ ®¹o ®øc, t­ t­ëng M¹nh Tö cã hai ®iÓm míi:

Mét lµ, M¹nh Tö cho r»ng ®¹o ®øc cña con ng­êi lµ mét yÕu tè bÈm sinh gäi lµ tÝnh thiÖn. TÝnh thiÖn Êy cã s½n tõ khi con ng­êi  míi sinh ra vµ ®­îc biÓu hiÖn ë bèn mÆt lµ nh©n, nghÜa, lÔ, trÝ. Trªn c¬ së nh÷ng biÓu hiÖn ®¹o ®øc bÈm sinh Êy, nÕu ®­îc gi¸o dôc tèt th× sÏ ®¹t ®Õn chç cùc thiÖn. Ng­îc l¹i, nÕu kh«ng ®­îc gi¸o dôc th× b¶n tÝnh tèt sÏ mÊt ®i vµ tiªm nhiÔm tÝnh xÊu.

Hai lµ, trong bèn biÓu hiÖn ®¹o ®øc nh©n, nghÜa, lÔ, trÝ, M¹nh Tö coi träng nhÊt lµ nh©n nghÜa, do ®ã kh«ng chó ý ®Õn lîi. NÕu tõ vua quan ®Õn d©n th­êng ®Òu tranh nhau lîi th× n­íc sÏ nguy. Tr¸i l¹i, ch­a tõng thÊy ng­êi cã nh©n l¹i bá r¬i ng­êi th©n, ch­a tõng thÊy ng­êi cã nghÜa l¹i quªn vua.

VÒ chÝnh trÞ, M¹nh Tö nhÊn m¹nh hai vÊn ®Ò lµ nh©n chÝnh vµ thèng nhÊt. T­¬ng tù nh­ ý kiÕn cña Khæng Tö, M¹nh Tö gi¶i thÝch r»ng së dÜ ph¶i thi hµnh ®­êng lèi nh©n chÝnh tøc lµ dïng ®¹o ®øc ®Ó trÞ n­íc lµ v× "dïng søc m¹nh ®Ó b¾t ng­êi ta phôc th× kh«ng ph¶i lµ ng­êi ta phôc tõ trong lßng mµ v× søc kh«ng ®ñ. LÊy ®øc ®Ó lµm cho ng­êi ta phôc th× trong lßng ng­êi ta vui vµ thùc sù lµ phôc vËy".

§iÓm næi bËt nhÊt trong ®­êng lèi nh©n chÝnh cña M¹nh Tö lµ t­ t­ëng quý d©n. ¤ng nãi: "D©n quý nhÊt, ®Êt n­íc thø hai, vua th× coi nhÑ, "Quý d©n lµ ph¶i ch¨m lo ®Õn ®êi sèng cña d©n tøc lµ ph¶i ®¶m b¶o ruéng ®Êt cµy cÊy cho d©n, ph¶i thuÕ nhÑ, kh«ng ®­îc huy ®éng nh©n d©n ®i phu trong c¸c vô mïa mµng ®Ó nh©n d©n ®­îc no ®ñ. §ång thêi ph¶i chó ý b¶o vÖ tÝnh m¹ng cña d©n tøc lµ kh«ng ®­îc g©y chiÕn tranh. KÎ nµo g©y chiÕn tranh th× ph¶i xö b»ng cùc h×nh.

Chñ tr­¬ng thø hai trong ®­êng lèi chÝnh trÞ cña M¹nh Tö lµ thèng nhÊt. Môc ®Ých cña chñ tr­¬ng nµy lµ muèn chÊm døt chiÕn tranh gi÷a c¸c n­íc thêi ChiÕn Quèc ®Ó toµn Trung Quèc ®­îc th¸i b×nh; v× vËy, biÖn ph¸p ®Ó thùc hiÖn viÖc thèng nhÊt kh«ng ph¶i lµ chiÕn tranh mµ lµ nh©n chÝnh. Theo M¹nh Tö, nÕu cã «ng vua nµo kh«ng thÝch giÕt ng­êi mµ thi hµnh nh©n chÝnh th× mäi tÇng líp trong x· héi ®Òu muèn ®­îc sèng vµ lµm viÖc trong ®Êt n­íc cña «ng vua Êy, do ®ã «ng vua Êy cã thÓ thèng nhÊt ®­îc thiªn h¹.

Bªn c¹nh viÖc ch¨m lo ®êi sèng cña nh©n d©n, M¹nh Tö chñ tr­¬ng ph¶i chó ý më réng viÖc gi¸o dôc ®Õn tËn n«ng th«n mµ tr­íc hÕt lµ ®Ó d¹y cho häc sinh c¸i nghÜa hiÕu, ®Ô.

Nh­ vËy, trong ®­êng lèi  trÞ n­íc cña M¹nh Tö cã nh÷ng ®Ò xuÊt rÊt ®¸ng tr©n träng, nh­ng thêi ChiÕn Quèc lµ thêi kú ®ang diÔn ra cuéc chiÕn tranh ®Ó th«n tÝnh lÉn nhau nªn chñ tr­¬ng cña M¹nh Tö bÞ coi lµ viÓn v«ng kh«ng s¸t thùc tÕ nªn còng kh«ng ®­îc c¸c vua chÊp nhËn.

VÒ ®Çu trang

§æng Träng Th­ (179-104 TCN):

Sau khi n­íc TÇn thèng nhÊt Trung Quèc, triÒu TÇn tiÕp tôc sö dông t­ t­ëng Ph¸p gia lµm ®­êng lèi trÞ n­íc, v× vËy triÒu TÇn sím bÞ lËt ®æ.

N¨m 136 TCN, chÊp nhËn ý kiÕn cña §æng Träng Th­, H¸n Vò §Õ ®· ra lÖnh "b·i truÊt  b¸ch gia, ®éc t«n Nho thuËt" (bá c¸c ph¸i kh¸c ®Ò cao mét m×nh ph¸i Nho). Tõ ®ã Nho gia b¾t ®Çu trë thµnh hÖ t­ t­ëng chÝnh thèng cña x· héi Trung Quèc.

§Õn §æng Träng Th­, häc thuyÕt Nho gia ®­îc ph¸t triÓn thªm mét b­íc, nhÊt lµ vÒ t­ t­ëng triÕt häc vµ ®¹o ®øc.

VÒ triÕt häc, §æng Träng Th­ cã hai ®iÓm míi ®ã lµ thuyÕt "thiªn nh©n c¶m øng" tøc lµ quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a trêi vµ ng­êi, ®ång thêi dïng ©m d­¬ng ngò hµnh ®Ó gi¶i thÝch mäi sù vËt.

§æng Träng Th­ kh¼ng ®Þnh: " Trêi lµ thñy tæ cña mu«n vËt cho nªn bao trïm tÊt c¶ kh«ng cã ngo¹i lÖ". Trong mu«n vËt , do tinh tuý cña trêi ®Êt sinh ra kh«ng g× quý b»ng con ng­êi. Gi÷a trêi vµ ng­êi l¹i cã mèi quan hÖ qua l¹i. Khi quèc gia s¾p bÞ h­ háng vÒ sù mÊt ®¹o, trêi ®em tai biÕn ®Ó tr¸ch b¶o. §· tr¸ch b¶o mµ ng­êi kh«ng biÕt tù xÐt, trêi ®em qu¸i dÞ ®Ó lµm cho sî h·i. ThÕ mµ ng­êi vÉn kh«ng biÕt ®æi th× sù b¹i vong míi ®Õn". Ng­îc l¹i, sù cè g¾ng hÕt søc cña con ng­êi còng cã thÓ t¸c ®éng ®Õn trêi.

§ång thêi §æng Träng Th­ cßn dïng thuyÕt ©m d­¬ng ngò hµnh ®Ó kÕt hîp víi thuyÕt trêi sinh v¹n vËt cña «ng do ®ã «ng còng ph¸t triÓn thuyÕt ©m d­¬ng ngò hµnh thªm mét b­íc.

¤ng cho r»ng: "Gi÷a trêi ®Êt, cã hai khÝ ©m d­¬ng bao trïm lÊy con ng­êi gièng nh­ n­íc th­êng ngËp con c¸, chç kh¸c víi n­íc lµ cã thÓ thÊy vµ kh«ng thÓ thÊy mµ th«i". Trong hai yÕu tè ©m d­¬ng, §æng Träng Th­ quyÕt ®o¸n r»ng trêi träng d­¬ng, kh«ng träng ©m.

§èi víi ngò hµnh, §æng Träng Th­ nªu ra quy luËt lµ liÒn nhau th× sinh ra nhau, c¸ch nhau th× th¾ng nhau.

Thø tù cña ngò hµnh lµ Méc, Háa Thæ, Kim, Thñy. Do vËy, Méc sinh Háa, Háa sinh Thæ, Thæ sinh Kim, Kim sinh Thñy, Thñy sinh Méc. §ång thêi, Méc th¾ng Thæ, Háa th¾ng Kim, Thæ th¾ng Thñy, Kim th¾ng Méc, Thñy th¾ng Háa.

§æng Träng Th­ cßn dïng ngµy, th¸ng, bèn mïa trong n¨m vµ ©m d­¬ng ngò hµnh ®Ó gi¶i thÝch sè l­îng c¸c ®èt x­¬ng vµ c¸c bé phËn cña con ng­êi.

VÒ ®¹o ®øc, ®ãng gãp quan träng cña §æng Träng Th­ lµ viÖc nªu ra c¸c ph¹m trï tam c­¬ng, ngò th­êng, lôc kû.

Tam c­¬ng lµ ba mèi quan hÖ: vua t«i, cha con, chång vî. Trong ba quan hÖ Êy, bÒ t«i, con vµ vî ph¶i phôc tïng vua, cha, chång. H¬n n÷a, vua, cha, chång lµ d­¬ng, bÒ t«i, con, vî lµ ©m, mµ trêi träng d­¬ng kh«ng träng ©m, cho nªn kh«ng nh÷ng vÒ mÆt quan hÖ x· héi mµ theo ý trêi, bÒ t«i, con, vî ®Òu ph¶i ë ®Þa vÞ phôc tïng.

Ngò th­êng lµ nh©n, nghÜa, lÔ, trÝ, tÝn. Nh÷ng néi dung nµy ®· cã trong t­ t­ëng Khæng, M¹nh nh­ng ®Õn §æng Träng Th­ míi ghÐp thµnh mét hÖ thèng vµ coi ®ã lµ 5 tiªu chuÈn ®¹o ®øc th«ng th­êng nhÊt cña ng­êi qu©n tö.

Lôc kû lµ 6 mèi quan hÖ víi nh÷ng ng­êi ngang hµng víi cha, ngang hµng víi mÑ, víi anh em, hä hµng, thÇy gi¸o vµ b¹n bÌ.

Tam c­¬ng ngò th­êng do §æng Träng Th­ nªu ra ®· trë thµnh nh÷ng tiªu chuÈn ®¹o ®øc chñ yÕu cña Nho gi¸o vµ ®· ®ãng vai trß rÊt quan träng trong viÖc b¶o vÖ trËt tù cña x· héi phong kiÕn ë Trung Quèc.

VÒ chÝnh trÞ, §æng Träng Th­ kh«ng cã chñ tr­¬ng g× míi mµ chØ cô thÓ hãa t­ t­ëng cña Khæng M¹nh trong hoµn c¶nh lÞch sö míi nh­ h¹n chÕ sù chªnh lÖch giµu nghÌo, h¹n chÕ sù chiÕm ®o¹t ruéng ®Êt, bá n« t×, trõ c¸c tÖ chuyªn quyÒn giÕt ng­êi, gi¶m nhÑ thuÕ khãa, bá bít lao ®Þch, chó träng viÖc gi¸o dôc.

Nh­ vËy, víi nh÷ng ý kiÕn bæ sung cña §æng Träng Th­, c¸c t­ t­ëng triÕt häc, ®¹o ®øc, chÝnh trÞ cña Nho gia ®· ®­îc hoµn chØnh. §Õn thêi kú nµy t­ t­ëng Nho gia rÊt ®­îc ®Ò cao vµ th­êng ®­îc gäi lµ Nho gi¸o. §ång thêi Khæng Tö ®­îc t«n lµm gi¸o chñ cña ®¹o häc.

VÒ ®Çu trang

Sù ph¸t triÓn cña Nho häc ®êi Tèng:

Tõ ®êi H¸n vÒ sau, Nho gi¸o trë thµnh hÖ t­ t­ëng chñ yÕu cña Trung Quèc. Còng tõ ®êi H¸n, PhËt gi¸o b¾t ®Çu truyÒn vµo Trung Quèc vµ §¹o gi¸o ra ®êi. Tõ ®ã, cã nhiÒu nhµ Nho cho r»ng triÕt häc cña Nho gia qu¸ ®¬n gi¶n, do ®ã ®· häc tËp mét sè yÕu tè cña hai häc thuyÕt kia, ®ång thêi khai th¸c c¸c thuyÕt ©m d­¬ng ngò hµnh... ®Ó bæ sung cho triÕt lý Nho gia thªm phÇn s©u s¾c.

§iÓm chung cña c¸c nhµ Nho ®êi Tèng lµ muèn gi¶i thÝch nguån gèc cña Vò Trô vµ gi¶i thÝch mèi quan hÖ gi÷a tinh thÇn vµ vËt chÊt mµ hä gäi lµ lý vµ khÝ. Nãi chung hä ®Òu cho r»ng lý cã tr­íc khÝ, v× vËy hä ®­îc gäi chung lµ ph¸i lý häc.

Ng­êi ®Çu tiªn khëi x­íng lý häc lµ Chu §«n Di (1017-1073). ¤ng cho r»ng nguån gèc cña vò trô lµ th¸i cùc, còng gäi lµ v« cùc. Th¸i cùc cã hai thÓ: ®éng vµ tÜnh. §éng sinh ra d­¬ng, ®éng cùc råi l¹i tÜnh. TÜnh th× sinh ra ©m, tÜnh cùc råi l¹i ®éng. ¢m d­¬ng t¸c ®éng víi nhau mµ sinh ra ngò hµnh råi sinh ra v¹n vËt. ¤ng cßn thÓ hiÖn ý kiÕn cña m×nh trong mét biÓu ®å nªn t¸c phÈm cña «ng gäi lµ "Th¸i cùc ®å thuyÕt".

§ång thêi víi Chu §«n Di cßn cã ThiÖu Ung (1011-1077) còng cho r»ng th¸i cùc lµ nguån gèc cña vò trô. TiÕp ®ã, th¸i cùc sinh l­ìng nghi (©m d­¬ng), l­ìng nghi sinh tø t­îng (th¸i d­¬ng, thiÕu d­¬ng, th¸i ©m, thiÕu ©m; hoÆc Xu©n, H¹, Thu, §«ng; hoÆc Thñy, Háa, Méc, Kim), tø t­îng sinh b¸t qu¸i, b¸t qu¸i t¹o thµnh 64 quÎ, 64 quÎ Êy bao gåm tÊt c¶ mäi quy luËt cña sù vËt.

Sau Chu §«n Di vµ ThiÖu Ung, thêi Tèng cßn cã nhiÒu nhµ lÝ häc næi tiÕng nh­ hai anh em Tr×nh H¹o (1032-1085), Tr×nh Di (1033-1107), Chu Hy (1130-1200) v.v... Ngoµi viÖc nghiªn cøu vÒ mèi quan hÖ gi÷a lý vµ khÝ, Tr×nh Di vµ Chu Hy cßn nªu ra ph­¬ng ph¸p nhËn thøc "c¸ch vËt trÝ tri" nghÜa lµ ph¶i th«ng qua viÖc nghiªn cøu c¸c sù vËt cô thÓ ®Ó hiÓu ®­îc c¸i lý cña sù vËt tøc lµ c¸i kh¸i niÖm trõu t­îng. Hai «ng cßn t¸ch hai thiªn §¹i Häc vµ Trung Dung trong s¸ch lÔ ký thµnh hai s¸ch riªng. Tõ ®ã, §¹i Häc, Trung Dung ®­îc gép víi luËn ng÷. M¹nh Tö thµnh bé kinh ®iÓn thø hai gäi lµ Tø th­.

Do qu¸ t«n sïng vµ lÜnh héi mét c¸ch m¸y mãc c¸c ý kiÕn cña nh÷ng ng­êi s¸ng lËp Nho gi¸o nªn Nho gi¸o ®êi Tèng ®· trë nªn b¶o thñ vµ kh¾t khe h¬n tr­íc.

Tãm l¹i, víi t­ c¸ch lµ hÖ t­ t­ëng chØ ®¹o ®­êng lèi trÞ n­íc ë Trung Quèc trªn 2000 n¨m. Nho gi¸o ®· ®ãng gãp quan träng vÒ c¸c mÆt tæ chøc x· héi, båi d­ìng ®¹o ®øc, ph¸t triÓn v¨n hãa gi¸o dôc. Nh­ng ®Õn cuèi x· héi phong kiÕn, do mÆt phôc cæ, b¶o thñ cña nã, Nho gia ®· cã tr¸ch nhiÖm rÊt lín trong viÖc lµm cho x· héi Trung Quèc bÞ tr× trÖ, kh«ng n¾m b¾t kÞp trµo l­u v¨n minh trªn thÕ giíi.

VÒ ®Çu trang

·                                 §¹o gia vµ §¹o gi¸o

§¹o gia:

Ng­êi ®Çu tiªn ®Ò x­íng häc thuyÕt §¹o gia lµ L·o Tö vµ ng­êi ph¸t triÓn häc thuyÕt nµy lµ Trang Tö.

L·o Tö: VÒ tªn tuæi vµ thêi ®¹i cña L·o Tö ngµy nay kh«ng ®­îc biÕt râ rµng. Cã ý kiÕn cho r»ng L·o Tö tøc lµ L·o §am, tªn lµ Lý NhÜ, ng­êi n­íc Së, sèng vµo thêi Xu©n Thu. ¤ng cã so¹n mét quyÓn s¸ch gåm hai thiªn nãi vÒ "®¹o" vµ "®øc" h¬n 5000 ch÷. §ã lµ cèt lâi cña quyÓn L·o Tö (vÒ sau cßn gäi lµ §¹o ®øc kinh).

VÒ mÆt triÕt häc, L·o Tö cho r»ng nguån gèc cña vò trô lµ "®¹o". §¹o sinh ra mét, mét sinh ra hai, hai sinh ra ba, ba sinh ra v¹n vËt. Sau khi sù vËt ®­îc t¹o ra th× ph¶i cã quy luËt ®Ó duy tr× sù tån t¹i cña nã, quy luËt Êy gäi lµ "®øc". Nh­ vËy ®¹o ®øc ë ®©y lµ mét ph¹m trï thuéc vÒ triÕt häc, kh¸c víi ®¹o ®øc cña Nho gia lµ thuéc vÒ ph¹m trï lu©n lý.

§ång thêi, L·o Tö ®· nhËn thøc ®­îc c¸c mÆt ®èi lËp trong thÕ giíi kh¸ch quan nh­ phóc vµ häa, cøng vµ mÒm, dµi vµ ng¾n cïng so s¸nh, cao vµ thÊp cïng lµm râ sù kh¸c nhau".

Nh­ vËy, t­ t­ëng triÕt häc cña L·o Tö võa cã yÕu tè duy vËt võa cã yÕu tè biÖn chøng th« s¬.

VÒ c¸ch qu¶n lý ®Êt n­íc, L·o Tö chñ tr­¬ng v« vi, n­íc nhá, ®©n Ýt vµ ngu d©n. ¤ng cho r»ng c¸ch tèt nhÊt lµm cho x· héi ®­îc th¸i b×nh lµ giai cÊp thèng trÞ kh«ng can thiÖp ®Õn ®êi sèng cña nh©n d©n, kh«ng thu thuÕ qu¸ nhiÒu, kh«ng sèng xa hoa. §ång thêi nªn quay l¹i thêi kú võa tho¸t thai khái x· héi nguyªn thñy, kh«ng cÇn ch÷ viÕt, kh«ng cÇn vò khÝ, thuyÒn xe. Cßn ®èi víi nh©n d©n th× chØ cÇn lµm cho "t©m hån hä trèng rçng nh­ng bông hä th× no, chÝ cña hä yÕu nh­ng x­¬ng cèt cña hä m¹nh". Nh­ vËy hä sÏ kh«ng biÕt g× vµ kh«ng cã ham muèn.

Trang Tö (kho¶ng 369-286 TCN) tªn lµ Trang Chu, ng­êi n­íc Tèng, sèng vµo thêi ChiÕn Quèc.

VÒ mÆt triÕt häc, kÕ thõa t­ t­ëng cña L· Tö, Trang Tö còng cho r»ng "®¹o" lµ nguån gèc cña sù vËt, trêi ®Êt, thÇn th¸nh. §ång thêi tõ chç cho v¹n vËt ®Òu do ®¹o sinh ra, «ng ®· ®i ®Õn chç phñ nhËn tån t¹i kh¸ch quan, cho r»ng "trêi ®Êt vµ ta cïng sinh ra v¹n vËt víi ta lµ mét " mµ "®· cho lµ mét råi th× cßn nãi c¸i nµy c¸i kia lµm g× n÷a".

MÆt kh¸c, Trang Tö ®· biÕn nh÷ng yÕu tè biÖn chøng  trong triÕt häc cña L·o Tö thµnh chñ nghÜa t­¬ng ®èi, ngôy biÖn.

Trang Tö cho r»ng ch©n lý kh¸ch quan lµ kh«ng cã v× ®øng tõ c¸c phÝa kh¸c nhau mµ xÐt sù vËt th× sÏ ®i ®Õn nh÷ng kÕt luËn kh¸c nhau. Do vËy, nÕu cho lµ lín th× v¹n vËt kh«ng cã c¸i g× kh«ng lín, nÕu cho lµ nhá th× v¹n vËt kh«ng cã c¸i g× kh«ng nhá...; nÕu cho lµ ®óng th× v¹n vËt kh«ng cã c¸i g× kh«ng ®óng, nÕu cho lµ sai th× v¹n vËt kh«ng cã c¸i g× kh«ng sai; nÕu ®øng ë phÝa tÜnh th× méng lµ méng, nÕu ®øng ë phÝa méng th× tÜnh lµ méng v.v...

T­ t­ëng triÕt häc cña Trang Tö cßn nhuèm mµu s¾c thÇn häc khi «ng nªu ra mét con ng­êi lÝ t­ëng gäi lµ "ch©n nh©n". §ã lµ con ng­êi ®· ®¹t tíi møc cao nhÊt cña "®¹o", do ®ã khi ngñ kh«ng thÊy chiªm bao, khi tØnh kh«ng cã lo ©u, ¨n kh«ng biÕt ngon, kh«ng biÕt sèng lµ ®¸ng vui, kh«ng biÕt chÕt lµ ®¸ng ghÐt, nhÊt thÕ còng kh«ng hèi tiÕc, ®¾c th¾ng còng kh«ng vui mõng, lªn cao kh«ng sî, xuèng n­íc kh«ng ­ít, vµo löa kh«ng nãng.

VÒ chÝnh trÞ, Trang Tö còng chñ tr­¬ng "v« vi" vµ tiÕn xa h¬n L·o Tö, chñ tr­¬ng ®­a x· héi trë l¹i thêi nguyªn thñy, ®Ó nh©n d©n ë chung víi chim nu«ng, sèng chung cïng v¹n vËt, nh­ vËy, nh©n d©n sÏ chÊt ph¸c mµ chÊt  ph¸c th× b¶n tÝnh cña nh©n d©n cßn nguyªn vÑn.

Chñ tr­¬ng chÝnh trÞ cña L·o Tö vµ Trang Tö ®Òu tr¸i víi tiÕn tr×nh lÞch sö nªn kh«ng ®­îc giai cÊp thèng trÞ ®­¬ng thêi chÊp nhËn, nh­ng t­ t­ëng cña hä ®· ®Æt c¬ së cho viÖc h×nh thµnh §¹o gi¸o ë Trung Quèc sau nµy.

C¸c bµi viÕt cña Trang Tö vµ mét sè ng­êi thuéc ph¸i §¹o gia ®êi sau ®­îc chÐp thµnh s¸ch Trang Tö ®Õn ®êi §­êng ®­îc gäi lµ Nam Hoa Kinh.

VÒ ®Çu trang

§¹o gi¸o:

Tõ thêi cæ ®¹i, trong x· héi Trung Quèc ®· tån t¹i c¸c h×nh thøc mª tÝn nh­ cóng tÕ qñy thÇn, phï phÐp ®ång bãng, bãi to¸n, ®Æc biÖt lµ t­ t­ëng tin vµo thÇn tiªn. T­¬ng truyÒn r»ng ë ngoµi biÓn kh¬i cã ba ngän nói tªn lµ Bång Lai, Ph­¬ng Tr­¬ng vµ Doanh Ch©u. Ng­êi ta cã thÓ ®i thuyÒn ra c¸c n¬i ®ã gÆp tiªn ®Ó xin thuèc tr­êng sinh bÊt tö. §Õn thêi §«ng H¸n, nh÷ng h×nh thøc mª tÝn Êy kÕt hîp víi häc thuyÕt §¹o gia ®· dÉn ®Õn sù ra ®êi cña §¹o gi¸o.

VÞ ®¹o sÜ ®­îc sö s¸ch nãi ®Õn ®Çu tiªn lµ Vu C¸t, t¸c gi¶ s¸ch Th¸i B×nh kinh sèng vµo gi÷a thÕ kû II. Néi dung cña s¸ch nµy gåm cã ©m d­¬ng, ngò hµnh, phï phÐp, ®ång bãng, ma quû. §Õn cuèi thÕ kû II, §¹o gi¸o chÝnh thøc ra ®êi víi hai ph¸i gi¸o: ®¹o Th¸i B×nh vµ ®¹o N¨m §Êu g¹o.

Ng­êi truyÒn b¸ ®¹o Th¸i B×nh lµ Tr­¬ng Gi¸c, «ng lÊy Th¸i B×nh kinh lµm kinh ®iÓn nªn t«n gi¸o cña «ng ®­îc gäi nh­ vËy. §¹o Th¸i B×nh mét mÆt tuyªn truyÒn viÖc tr­êng sinh bÊt tö, dïng phï phÐp tµn h­¬ng n­íc l· ®Ó ch÷a bÖnh; mÆt kh¸c ®Ò x­íng chñ nghÜa b×nh qu©n, chñ tr­¬ng ai còng ph¶i lao ®éng, cã lµm míi cã ¨n, ph¶n ®èi bän thèng trÞ v¬ vÐt tµi s¶n, mµ kh«ng cøu gióp nh©n d©n nghÌo khæ.

§¹o Th¸i B×nh ®· ®­îc truyÒn b¸ trong ph¹m vi kh¸ réng, sè tÝn ®å lªn ®Õn mÊy tr¨m ngµn ng­êi. N¨m 184, d­íi sù l·nh ®¹o cña Tr­¬ng Gi¸c, tÝn ®å §¹o Th¸i B×nh næi dËy khëi nghÜa, lÞch sö gäi lµ khëi nghÜa cña qu©n kh¨n vµng, nh­ng ®· bÞ ®µn ¸p ®Ém m¸u, §¹o Th¸i B×nh tan r·.

§¹o N¨m §Êu G¹o do Tr­¬ng L¨ng thµnh lËp ë Tø Xuyªn.  V× nh÷ng ng­êi theo ®¹o ph¶i nép 5 ®Êu g¹o nªn gäi nh­ vËy, l¹i v× Tr­¬ng L¨ng tù x­ng lµ Thiªn S­ nªn cßn gäi lµ ®¹o Thiªn S­.

§¹o N¨m §Êu G¹o t«n L·o Tö lµm gi¸o chñ, gäi lµ "Th¸i th­îng l·o qu©n", lÊy s¸ch L·o Tö lµm kinh ®iÓn. Sau khi Tr­¬ng L¨ng chÕt, con lµ Tr­¬ng Hoµnh, ch¸u lµ Tr­¬ng Lç tiÕp tôc truyÒn ®¹o ë Tø Xuyªn, Tr­¬ng Lç thµnh lËp mét chÝnh quyÒn hîp nhÊt víi t«n gi¸o, tù x­ng lµ s­ qu©n. ë trong vïng kiÓm so¸t cña m×nh, ®¹o N¨m §Êu G¹o thµnh lËp c¸c "nghÜa x¸", trong ®ã treo g¹o thÞt ®Ó cung cÊp cho ng­êi ®i ®­êng ¨n uèng kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn. ChÝnh quyÒn cña Tr­¬ng Lç tån t¹i ®­îc 30 n¨m, sau bÞ Tµo Th¸o ®µn ¸p.

§¹o gi¸o chÝnh thèng: Sau khi ®¹o Th¸i B×nh vµ ®¹o N¨m §Êu G¹o bÞ ®µn ¸p, §¹o gi¸o b¾t ®Çu ph©n hãa: mét bé phËn vÉn l­u truyÒn trong d©n gian, cßn mét bé phËn kh¸c th× biÕn thµnh §¹o gi¸o chÝnh thèng.

Nh÷ng ng­êi cã vai trß quan träng trong viÖc c¶i biÕn c¸c h×nh thøc §¹o gi¸o ®Çu tiªn thµnh §¹o gi¸o chÝnh thèng lµ C¸t Hång, KhÊu Liªm Chi, Lôc Tu TÜnh... sèng vµo thêi TÊn, Nam B¾c triÒu.

C¸t Hång (238-363) chñ tr­¬ng kÕt hîp §¹o gi¸o víi PhËt gi¸o vµ Nho gi¸o lËp thµnh §¹o Kim §an cña quý téc.

KhÊu Liªm Chi vèn lµ gi¸o ®å ®¹o Thiªn S­. ¤ng chñ tr­¬ng bá c¸c phï phÐp cña ®¹o N¨m §Êu G¹o, ®Æt ra c¸c quy t¾c míi lËp nªn ®¹o Thiªn S­ míi gäi lµ ®¹o B¾c Thiªn S­.

Lôc Tu TÜnh kÕt hîp ®¹o Thiªn S­ víi ®¹o Kim §an lµm mét, ®ång thêi dùa vµo nghi thøc cña PhËt gi¸o ®Ó ®Æt ra nghi thøc cho §¹o gi¸o. T«n gi¸o cña Lôc Tu TÜnh ®­îc gäi lµ ®¹o Nam Thiªn S­. Sù xuÊt hiÖn cña hai ®¹o ph¸i Nam B¾c Thiªn S­ ®¸nh dÊu sù h×nh thµnh cña §¹o gi¸o chÝnh thèng.

§èi t­îng thê cóng cña §¹o gi¸o chÝnh thèng lµ L·o Tö vµ c¸c vÞ tiªn.

L·o Tö ®­îc quan niÖm lµ hãa th©n cña "®¹o", ®· nhiÒu lÇn gi¸ng sinh xuèng câi ng­êi. §¹o gi¸o l¹i cho r»ng "®¹o" ®· sinh ra c¸c tÇng trêi nh­ Ngäc Thanh, Th­îng Thanh, Th¸i Thanh ®­îc gäi chung lµ Tam Thanh thiªn. L·o Tö ®­îc suy t«n lµ "Th¸i th­îng l·o qu©n", cßn gäi lµ "§¹o ®øc thiªn t«n" Ngù ë tÇng Th¸i Thanh. C¸c vÞ tiªn kh«ng nh÷ng chØ ë trªn c¸c tÇng trêi mµ cßn ë trong 36 ®éng thiªn vµ 72 phóc ®Þa ë trªn mÆt ®Êt.

Môc ®Ých tu luyÖn cña tÝn ®å ®¹o gi¸o lµ trë thµnh c¸c vÞ tiªn tr­êng sinh bÊt tö. Ph­¬ng ph¸p tu luyÖn ®Ó trë thµnh tiªn lµ luyÖn khÝ c«ng, nhÞn ¨n l­¬ng thùc (tÞnh cèc), luyÖn ®an.

LuyÖn ®an lµ luyÖn thuèc tiªn nh­ng thùc tÕ th× c¸c thø thuèc ®ã ®­îc luyÖn tõ mét sè kho¸ng chÊt rÊt ®éc v× vËy uèng xong kh«ng nh÷ng kh«ng ®­îc tr­êng sinh bÊt tö mµ nhiÒu ng­êi ®· bÞ ngé ®éc chÕt.

§¹o gi¸o ®Õn thêi §­êng Tèng ®­îc giai cÊp thèng trÞ n©ng ®ì nªn thÕ lùc ph¸t triÓn kh¸ m¹nh, nh­ng tõ Nguyªn vÒ sau th× ngµy cµng suy tµn. Tuy vËy §¹o gi¸o ®· cã nh÷ng ¶nh h­ëng ®¸ng kÓ ®èi víi v¨n hãa Trung Quèc nhÊt lµ viÖc ph¸t minh ra thuèc sóng, phÐp d­ìng sinh vµ v¨n häc nghÖ thuËt.

VÒ ®Çu trang

·                                 Ph¸p gia

Ph¸p gia lµ tr­êng ph¸i chñ tr­¬ng dïng ph¸p luËt ®Ó trÞ n­íc. Ph¸i nµy xuÊt hiÖn tõ thêi Xu©n Thu mµ ng­êi khëi x­íng ®Çu tiªn lµ Qu¶n Träng.

Qu¶n Träng (? - 645 TCN) lµ T­íng quèc cña vua Hoµn c«ng n­íc TÒ. ¤ng ®· ®Ò ra mét sè chÝnh s¸ch c¶i c¸ch lµm cho n­íc TÒ trë nªn hïng m¹nh vµ ®­îc lµm b¸ chñ mét thêi.

TiÕp ®ã, trong thêi Xu©n Thu ChiÕn Quèc, thuéc vÒ ph¸i Ph¸p gia cßn cã nhiÒu ng­êi kh¸c, trong ®ã tiªu biÓu nhÊt lµ Th­¬ng ­ëng vµ Hµn Phi.

Th­¬ng ­ëng lµ ng­êi ®· gióp TÇn HiÕu C«ng c¶i c¸ch lµm cho n­íc TÇn trë thµnh n­íc giµu m¹nh nhÊt ë Trung Quèc thêi ChiÕn Quèc, trªn c¬ së ®ã h¬n mét thÕ kû sau ®· ®¸nh b¹i c¸c n­íc kh¸c, thèng nhÊt toµn Trung Quèc.

Hµn Phi (280 ?- 233 TCN) lµ ®¹i biÓu xuÊt s¾c nhÊt cña ph¸i Ph¸p gia, nh­ng «ng cã tËt nãi l¾p kh«ng biÖn luËn ®­îc nªn ®· tËp trung søc lùc ®Ó viÕt t¸c phÈm tr×nh bµy c¸c luËn thuyÕt cña m×nh. Khi TÇn ®¸nh Hµn, vua Hµn sai Hµn Phi ®i sø n­íc TÇn. Lóc ®Çu Hµn Phi ®­îc vua TÇn (tøc TÇn Thñy Hoµng sau nµy) tiÕp ®·i tö tÕ nh­ng sau bÞ b¹n cïng häc lµ Lý T­ giÌm pha nªn bÞ h¹ nhôc vµ ph¶i uèng thuèc ®éc tù tö.

KÕ thõa vµ ph¸t triÓn t­ t­ëng cña c¸c nhµ Ph¸p gia ®êi tr­íc, Hµn Phi cho r»ng muèn trÞ n­íc tèt  th× cÇn ph¶i cã 3 yÕu tè: ph¸p, thÕ, thuËt.

Së dÜ dïng ph¸p luËt, mÖnh lÖnh, h×nh ph¹t ®Ó cai trÞ lµ ph­¬ng ph¸p cã hiÖu lùc nhÊt lµ v× "d©n vèn nhên víi lßng th­¬ng mµ chØ v©ng theo uy lùc". ¤ng nªu mét vÝ dô: cã mét ®øa con h­ háng; cha mÑ, thÇy gi¸o, lµng xãm ®Òu th­¬ng yªu, d¹y dç b¶o ban nã nh­ng nã vÉn kh«ng thay ®æi. Nh­ng sau khi viªn quan ë ch©u bé cÇm binh khÝ, thi hµnh ph¸p luËt nhµ n­íc lïng b¾t kÎ xÊu th× nã míi sî h·i vµ söa ®æi tÝnh nÕt.

Nh­ng muèn "Ph¸p" cã thÓ thi hµnh ®­îc th× vua ph¶i cã "thÕ" tøc lµ ph¶i cã ®Çy ®ñ uy quyÒn. §Ó chøng minh luËn ®iÓm cña m×nh «ng lÊy vÝ dô Khæng Tö lµ mét ng­êi ®Çy ®ñ tµi ®øc nh­ng trong c¶ n­íc chØ cã 70 ng­êi theo «ng. Cßn Lçi Ai C«ng   lµ mét «ng vua vµo lo¹i kÐm mµ nh©n d©n c¶ n­íc kh«ng cã ai d¸m kh«ng thÇn phôc. §ã lµ v× Lç Ai C«ng cã thÕ lùc, cßn Khæng Tö chØ cã nh©n nghÜa mµ th«i.

Ngoµi "ph¸p" vµ "thÕ" cßn cÇn ph¶i cã "thuËt" tøc lµ ph­¬ng ph¸p ®iÒu hµnh. ThuËt bao gåm 3 mÆt: bæ nhiÖm, kh¶o h¹ch vµ th­ëng ph¹t. ThuËt bæ nhiÖm lµ ph­¬ng ph¸p chän quan l¹i: chØ c¨n cø vµo tµi n¨ng, kh«ng cÇn ®øc h¹nh dßng dâi. ThuËt kh¶o h¹ch vµ th­ëng ph¹t lµ c¨n cø theo tr¸ch nhiÖm ®Ó kiÓm tra hiÖu qu¶ c«ng t¸c, lµm tèt th× th­ëng rÊt hËu, lµm kh«ng tèt th× ph¹t rÊt nÆng.

Cßn vÒ ®­êng lèi x©y dùn ®Êt n­íc, Hµn Phi chñ tr­¬ng chØ chó ý vµo hai viÖc lµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ chiÕn ®Êu.

Hµn Phi nãi: "... d©n trong n­íc, mäi lêi nãi hîp víi ph¸p luËt, mäi viÖc lµm dèc vµo viÖc cµy, cÊy, kÎ dòng c¶m dèc hÕt søc vµo viÖc qu©n, do ®ã khi v« sù th× n­íc giµu, khi h÷u sù th× binh m¹nh. §ã lµ c¸i vèn cña nghiÖp v­¬ng, l¹i biÕt lîi dông thêi c¬ cña n­íc th× v­ît ngò ®Õ, ngang tam v­¬ng tÊt lµ do ph¸p Êy".

Cßn v¨n hãa gi¸o dôc th× kh«ng nh÷ng kh«ng cÇn thiÕt, kh«ng ®em l¹i lîi Ých thiÕt thùc mµ cßn cã h¹i cho x· héi.

Theo Hµn Phi nÕu khuyÕn khÝch viÖc häc tËp th× sÏ cã Ýt ng­êi chÞu cµy ruéng vµ chiÕn ®Êu, do ®ã n­íc sÏ nghÌo. H¬n n÷a, ng­êi lµm viÖc b»ng trÝ ãc nhiÒu th× ph¸p luËt sÏ rèi lo¹n. "Bëi vËy, n­íc cña vÞ vua s¸ng suèt kh«ng cÇn s¸ch vë, lÊy ph¸p luËt ®Ó d¹y, kh«ng cÇn lêi nãi cña c¸c vua ®êi tr­íc, dïng quan l¹i lµm thÇy gi¸o".

Ph¶i thõa nhËn r»ng ph¸i Ph¸p gia chñ tr­¬ng dïng ph¸p luËt ®Ó trÞ n­íc lµ ®óng ®¾n. Nhê vËy, n­íc TÇn ®· trë nªn hïng m¹nh vµ thèng nhÊt ®­îc Trung Quèc. Nh­ng mÆt kh¸c ph¸i nµy qu¸ nhÊn m¹nh biÖn ph¸p trõng ph¹t nÆng nÒ, phñ nhËn ®¹o ®øc, t×nh c¶m, thñ tiªu v¨n hãa gi¸o dôc lµ ®i ng­îc l¹i víi sù ph¸t triÓn cña v¨n minh vµ lµm cho m©u thuÉn x· héi v« cïng gay g¾t. ChÝnh v× thÕ, sau khi thèng nhÊt Trung Quèc, nhµ TÇn tiÕp tôc thi hµnh ®­êng lèi nµy nªn chØ tån t¹i ®­îc 15 n¨m th× sôp ®æ.

Tõ H¸n vÒ sau, tuy häc thuyÕt Ph¸p gia kh«ng ®­îc chÝnh thøc c«ng nhËn nh­ng thùc tÕ th× nhiÒu yÕu tè cña ph¸i nµy vÉn ®­îc vËn dông ®Ó kÕt hîp víi Nho gia trong viÖc trÞ n­íc.

VÒ ®Çu trang

·                                 MÆc gia

Ng­êi s¸ng lËp ph¸i MÆc gia lµ MÆc Tö (kho¶ng 468 - 376 TCN), ng­êi n­íc Lç. VÒ chñ tr­¬ng chÝnh trÞ, h¹t nh©n cña t­ t­ëng MÆc Tö lµ thuyÕt "kiªm ¸i" (th­¬ng yªu mäi ng­êi).

¤ng cho r»ng: "Phµm trong thiªn h¹, së dÜ cã nh­ng ®iÒu o¸n thï tai v¹ tranh c­íp nhau ®Òu lµ do kh«ng yªu th­¬ng nhau mµ sinh ra", v× vËy ph¶i "th­¬ng yªu ai còng nh­ nhau", ph¶i "coi n­íc ng­êi kh¸c nh­ n­íc cña m×nh, coi gia ®×nh ng­êi kh¸c nh­ gia ®×nh cña m×nh, coi ng­êi kh¸c nh­ b¶n th©n m×nh". "nÕu mäi ng­êi trong thiªn h¹ th­¬ng yªu nhau, gi÷a c¸c n­íc kh«ng tÊn c«ng lÉn nhau, gi÷a nhµ nµy, nhµ kh¸c kh«ng cã chuyÖn r¾c rèi, th× giÆc gi·, trém c­íp kh«ng cã, vua t«i cha con ®Òu cã thÓ trªn d­íi yªu th­¬ng lÉn nhau, vµ nh­ vËy th× thiªn h¹ sÏ æn ®Þnh".

§Ó thùc hiÖn thuyÕt kiªm ¸i, "kÎ cã søc ph¶i gióp ®ì ng­êi kh¸c, kÎ cã cña ph¶i chia sÎ cho ng­êi kh¸c, kÎ hiÓu biÕt ph¶i d¹y dç ng­êi kh¸c". H¬n n÷a ph¶i t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng nh÷ng ng­êi giµ c¶ kh«ng vî con th× cã n¬i nu«i d­ìng cho hÕt tuæi giµ, nh÷ng trÎ nhá må c«i kh«ng cã cha mÑ th× cã n¬i n­¬ng tùa ®Ó kh«n lín".

XuÊt ph¸t tõ h¹t nh©n t­ t­ëng kiªm ¸i Êy, MÆc Tö ®Ò x­íng chñ tr­¬ng tiÕt kiÖm (tiÕt dông), v× nÕu sèng xa xØ th× ph¶i "giËt c¸i ¨n c¸i mÆc cña d©n". §ång thêi, MÆc Tö ph¶n ®èi viÖc nghe ©m nh¹c, ph¶n ®èi viÖc tæ chøc ®¸m tang linh ®×nh, ®Æc biÖt ph¶n ®èi c¸c cuéc chiÕn tranh x©m l­îc, v× nã "tµn h¹i mu«n d©n", "lµm kiÖt quÖ cña c¶i cña tr¨m hä trong thiªn h¹".

Nh­ vËy, t­ t­ëng chñ yÕu cña MÆc Tö còng lµ lßng th­¬ng ng­êi, nh÷ng thuyÕt "kiªm ¸i" cña MÆc gia kh¸c ch÷ "nh©n" cña Nho gia ë chç ®©y lµ t×nh th­¬ng kh«ng cã ph©n biÖt th©n s¬. V× thÕ, M¹nh Tö ®· c«ng kÝch MÆc gia lµ "kh«ng cha" mµ kh«ng cha lµ cÇm thó.

Trong viÖc tæ chøc bé m¸y nhµ n­íc, MÆc Tö chñ tr­¬ng ®Ò cao ng­êi cã tµi ®øc (th­îng hiÒn). HÔ bÊt cø ai, kÓ c¶ n«ng d©n vµ thî thñ c«ng, nÕu cã tµi n¨ng th× cã thÓ ®­a lªn gi÷ chøc vô cao, nÕu ai ngu ®Çn th× h¹ xuèng, dï lµ dßng hä quý téc, cho nªn c¸c quan kh«ng ph¶i cø sang träng m·i, d©n kh«ng ph¶i hÌn h¹ suèt ®êi.

Tãm l¹i, t­ t­ëng cña MÆc Tö cã mÆt ph¶n ¸nh nguyÖn väng cña nh©n d©n lao ®éng, nh­ng thuyÕt kiªm ¸i cña «ng râ rµng lµ mang tÝnh kh«ng t­ëng, v× vËy kh«ng ®­îc giai cÊp thèng trÞ ¸p dông. Sau khi MÆc Tö chÕt, ph¸i chÝnh thèng cña MÆc gia ph¸t triÓn thµnh ph¸i hiÖp kh¸ch chuyªn phôc vô cho mét sè vua chóa quý téc.

VÒ ®Çu trang

7. Gi¸o dôc

·                                 Tr­êng häc

Tõ ®êi Th­¬ng, Trung Quèc ®· cã ch÷ viÕt nh­ng t×nh h×nh gi¸o dôc thêi kú nµy nh­ thÕ nµo nay kh«ng thÓ biÕt ®­îc. §Õn thêi Chu, nÒn gi¸o dôc Trung Quèc ®· cã quy chÕ râ rµng.

Tr­êng häc thêi T©y Chu chia lµm hai lo¹i quèc häc vµ h­¬ng häc.

Tr­êng Quèc häc gåm cã BÝch Ung vµ Ph¸n Cung. BÝch Ung lµ tr­êng ®¹i häc ë kinh ®« T©y Chu, Ph¸n Cung lµ tr­êng ®¹i häc ë kinh ®« c¸c n­íc ch­ hÇu. Thuéc vÒ quèc häc, ë kinh ®« cßn cã tr­êng tiÓu häc.

Tr­êng h­¬ng häc lµ tr­êng häc ë c¸c ®Þa ph­¬ng. Tuú theo c¸c cÊp hµnh chÝnh, tr­êng häc ®Þa ph­¬ng  cã c¸c tªn "thôc", "t­êng", "tù", "hiÖu".

Thêi Xu©n Thu, nÒn quèc häc cña nhµ Chu dÇn dÇn suy tho¸i, tr­êng t­ b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. Ng­êi ®Çu tiªn s¸ng lËp tr­êng t­ lµ Khæng Tö. §Õn thêi ChiÕn Quèc, MÆc Tö, Trang Tö, M¹nh   Tö, Tu©n Tö còng lµ nh÷ng thµy gi¸o cã nhiÒu häc trß, do ®ã lËp thµnh nh÷ng ph¸i kh¸c nhau.

Tõ ®êi H¸n vÒ sau, cïng víi sù ®Ò cao Nho gi¸o, nªn gi¸o dôc cña Trung Quèc cµng ph¸t triÓn m¹nh.

Tr­êng häc cao nhÊt thêi H¸n gäi lµ Th¸i häc ®­îc thµnh lËp tõ thêi H¸n Vò ®Õ (140 - 87 TCN). C¸c gi¸o quan d¹y ë Th¸i häc gäi lµ Ngò kinh b¸c sÜ, häc sinh thêi T©y H¸n gäi lµ "b¸c sÜ ®Ö tö", thêi §«ng H¸n gäi lµ "th¸i häc sinh". Néi dung häc tËp chñ yÕu lµ kinh ®iÓn Nho gia. Ph­¬ng thøc d¹y häc lµ gi¶ng ë nh÷ng gi¶ng ®­êng lín. Do thÇy gi¸o Ýt, häc trß ®«ng nªn chñ yÕu lµ tù häc. Mçi n¨m ph¶i thi mét lÇn. Ai th«ng ®­îc mét kinh trë lªn th× ®­îc bæ lµm quan.

ë c¸c ®Þa ph­¬ng còng cã tr­êng quèc lËp gäi lµ "häc", "hiÖu", "t­êng", "tù", nh­ng tr­êng häc ë c¸c ®Þa ph­¬ng kh«ng ®­îc coi träng. NÒn t­ häc d©n gian th× tõ ®êi H¸n vÒ sau l¹i cµng thÞnh hµnh.

Thêi Tïy - §­êng, nÒn gi¸o dôc Trung Quèc cã mét b­íc ph¸t triÓn quan träng: nhiÒu tr­êng chuyªn ngµnh ®· ®­îc thiÕt lËp. §ã lµ c¸c tr­êng Quèc tö häc, Th¸i häc, Tø m«n häc, Th­ häc (häc viÕt ch÷), To¸n häc, luËt häc. C¸c tr­êng nµy thuéc mét c¬ quan gi¸o dôc gäi lµ Quèc Tö Gi¸m t­¬ng tù nh­ Bé Gi¸o dôc.

Ngoµi hÖ thèng tr­êng thuéc Quèc Tö Gi¸m cßn cã mét sè tr­êng kh¸c nh­ Hoµng V¨n qu¸n, Qu¶ng v¨n qu¸n, tr­êng Y häc, tr­êng Thiªn v¨n häc.

Thêi Tèng cßn ®Æt ra "chÕ ®é tam x¸" ë tr­êng Th¸i häc, gåm Ngo¹i x¸, Néi x¸ vµ Th­îng x¸, môc ®Ých lµ ®Ó cho chÕ ®é thi cö lªn líp ®­îc nghiªm tóc. Häc sinh míi vµo tr­êng Th¸i häc gäi lµ Ngo¹i x¸ sinh, sau kú thi n¨m thø nhÊt, nh÷ng ng­êi ®¹t kÕt qu¶ lo¹i nhÊt, lo¹i nh× vµ cã ®øc h¹nh th× ®­îc lªn Néi x¸. Sau 2 n¨m, Néi x¸ sinh thi tuyÓn lªn Th­îng x¸, tèt nghiÖp Th­îng X¸ vµo lo¹i ­u còng cã t­ c¸ch nh­ TiÕn sÜ.

Bªn c¹nh tr­êng quèc häc cßn cã rÊt nhiÒu tr­êng d©n lËp do c¸c häc gi¶ næi tiÕng thµnh lËp gäi lµ th­ viÖn. Sè häc sinh häc tËp ë ®©y rÊt ®«ng, cã th­ viÖn ®· thu hót hµng ngµn häc sinh ®Õn häc.

Thêi Minh - Thanh, c¸c tr­êng ®¹i häc do trung ­¬ng më ®­îc tËp trung l¹i vµ gäi lµ Quèc Tö Gi¸m. §êi Minh cã hai tr­êng Quèc Tö Gi¸m ë B¾c Kinh vµ Nam Kinh, ®êi Thanh chØ cßn mét tr­êng Quèc Tö Gi¸m ë B¾c Kinh mµ th«i. Ngoµi Quèc Tö Gi¸m, ®êi Thanh cßn cã "T«ng häc" vµ "B¸t kú quan häc" ®Ó d¹y con em hoµng téc vµ con em ng­êi M·n Ch©u, M«ng Cæ.

ë c¸c ®Þa ph­¬ng cã phñ ch©u huyÖn häc, vÒ danh nghÜa lµ tr­êng häc, thùc tÕ lµ c¬ quan qu¶n lý tó tµi v× chØ cã tó tµi míi ®­îc häc ë ®ã. C¸c tr­êng häc nµy, vÒ mÆt tæ chøc hÕt søc láng lÎo.

Sau chiÕn tranh Thuèc phiÖn, ®Õn cuèi thÕ kû XIX, nhµ Thanh häc tËp ph­¬ng T©y b¾t ®Çu më mét sè tr­êng häc kiÓu míi nh­ Kinh s­ ®ång v¨n qu¸n (1862), Giang Nam thiÕt lé häc ®­êng (Tr­êng ®­êng s¾t Giang Nam, 1895). §Çu thÕ kû XX nhµ Thanh tuyªn bè  thùc hiÖn "t©n chÝnh" (®­êng lèi chÝnh trÞ míi) mµ néi dung quan träng cña t©n chÝnh lµ viÖc c¶i c¸ch chÕ ®é gi¸o dôc. Tõ ®ã c¸c tr­êng häc kiÓu míi ®· thay thÕ c¸c tr­êng häc kiÓu cò.

VÒ ®Çu trang

·                                 Khoa cö

- Tõ ®êi H¸n ®Õn thêi Nam B¾c TriÒu: tuy nÒn gi¸o dôc cña Trung Quèc kh«ng ngõng ph¸t triÓn, nh­ng thêi kú nµy ch­a cã khoa cö.

Thêi H¸n ë trong c¸c tr­êng häc cã tæ chøc thi hµng tuÇn hµng th¸ng hµng n¨m ®Ó kiÓm tra kÕt qu¶ häc tËp chø ch­a cã thi quèc gia. §Ó tuyÓn chän nh©n tµi trong c¶ n­íc, triÒu H¸n thi hµnh chÝnh s¸ch "s¸t cö" tøc lµ giao cho c¸c quan ®Þa ph­¬ng kh¶o s¸t vµ tiÕn cö nh÷ng ng­êi cã tµi cã ®øc trong khu vùc do m×nh cai trÞ. Nh÷ng ng­êi ®­îc cö th­êng ®­îc gäi lµ "hiÕu liªm", "mËu tµi", "hiÒn l­¬ng ph­¬ng chÝnh" v.v...

Thêi Ngôy, TÇn, Nam B¾c TriÒu, Trung Quèc thi hµnh chÕ ®é "cöu phÈm trung chÝnh". TriÒu ®×nh ph¸i c¸c viªn quan gäi lµ "trung chÝnh" vÒ c¸c ®Þa ph­¬ng c¨n cø theo tµi n¨ng vµ ®øc h¹nh, chia nh÷ng ng­ßi cã häc thøc ë trong vïng thµnh 9 h¹ng ®Ó nhµ n­íc tuú tµi mµ bæ dông.

Nh÷ng biÖn ph¸p s¸t cö vµ cöu phÈm trung chÝnh nµy ®Òu kh«ng tr¸nh khái tiªu cùc. Th«ng th­êng chØ cã con em dßng dâi quý téc ®­îc lùa chän, cßn nh÷ng ng­êi kh¸c tuy cã tµi n¨ng còng Ýt khi ®­îc tiÕn cö.

- Thêi Tuú §­êng: B¾t ®Çu tõ thêi Tïy, chÕ ®é khoa cö míi ®­îc ®Æt ra, khoa thi ®Çu tiªn gäi lµ khoa TiÕn sÜ, néi dung lµ thi v¨n häc.

§Õn ®êi §­êng, sè khoa thi cµng nhiÒu, gåm cã: Tó tµi (vÒ sau bá, Minh Kinh (hiÓu râ kinh s¸ch), Minh Ph¸p (n¾m v÷ng ph¸p luËt), Minh to¸n (giái to¸n). Minh th­ (giái viÕt ch÷), trong ®ã quan träng nhÊt lµ hai khoa TiÕn sÜ vµ Minh kinh (TiÕn sÜ cao h¬n Minh kinh).

Nh÷ng ng­êi míi ®ç TiÕn sÜ ®­îc dù yÕn vµo v­ên h¹nh Trµng An, gäi lµ Th¸m hoa yÕn. Thêi §­êng ®ç TiÕn sÜ chØ míi ®ñ t­ c¸ch ®Ó lµm quan, cßn muèn cã quan chøc thùc sù th× ph¶i thi kú thi tuyÓn cña bé L¹i, nÕu tróng tuyÓn míi trë thµnh quan l¹i.

- Thêi Tèng: TiÕp tôc thùc hiÖn chÕ ®é thêi §­êng nh­ng cã mét sè quy ®Þnh míi:

+ Néi dung thi nÆng vÒ kinh nghÜa (thêi §­êng chñ yÕu thi th¬ phó).

+ §Þnh ra chÕ ®é 3 n¨m thi mét lÇn (tõ §­êng ®Õn ®Çu Tèng, mçi n¨m hoÆc 2 n¨m mét lÇn).

+ TiÕn sÜ chia thµnh 5 cÊp: nhÊt gi¸p, nhÞ gi¸p, tam gi¸p, tø gi¸p, ngò gi¸p (tõ nguyªn vÒ sau chØ chia thµnh 3 cÊp, nhÊt gi¸p chØ cã 3 ng­êi.

+ §iÖn thÝ trë thµnh mét chÕ ®é. §êi §­êng ®· cã §iÖn thÝ nh­ng thØnh tho¶ng míi tæ chøc, nh­ng nÕu thi §iÖn thÝ kh«ng ®¹t yªu cÇu th× cã thÓ tr­ît TiÕn sÜ. Tõ Tèng vÒ sau §iÖn thÝ kh«ng ®¸nh háng, h¬n n÷a ®· ®ç ®Òu ®­îc lµm quan, kh«ng cÇn thi tuyÓn ë bé L¹i n÷a.

+ §Æt thªm cÊp thi H­¬ng, thêi §­êng ng­êi thi TiÕn sÜ lµ do häc qu¸n hoÆc ®Þa ph­¬ng tiÕn cö gäi lµ "cö tö" hoÆc "cö nh©n", kh«ng qua khoa thi ë ®Þa ph­¬ng. Thêi Tèng tr­íc khi thi TiÕn sÜ, ph¶i qua kú thi  ë ®Þa ph­¬ng. NÕu thi TiÕn sÜ kh«ng ®Ëu th× khãa sau ph¶i thi H­¬ng l¹i mét lÇn n÷a.

- Thêi Minh - Thanh: §Õn thêi kú nµy chÕ ®é khoa cö cµng hoµn bÞ vµ chÆt chÏ h¬n tr­íc. CÊp thi gåm cã: Thi ViÖn, thi H­¬ng, thi Héi vµ thi §iÖn.

Tr­íc khi thi ViÖn ph¶i qua hai kú thi dù bÞ: thi ë huyÖn vµ thi ë phñ. NÕu thi ®Ëu th× ®­îc gäi lµ ®ång sinh. TiÕp ®ã ph¶i dù kú thi ViÖn do quan §Õ ®èc häc viÖn ®­îc chÝnh phñ trung ­¬ng ñy ph¸i chñ tr×. Thi ViÖn ®Ëu ®­îc th× gäi lµ Tó tµi vµ ®­îc vµo häc ë tr­êng huyÖn hoÆc tr­êng phñ gäi lµ sinh viªn.

Thi H­¬ng: lµ kú thi ë cÊp tØnh, cø 3 n¨m tæ chøc mét lÇn. Ng­êi dù thi lµ nh÷ng ng­êi ®· ®ç Tó tµi. Ngoµi ra nh÷ng ng­êi gäi lµ "quyªn gi¸m" (bá tiÒn ra mua t­ c¸ch sinh viªn) vµ "Êm gi¸m" (con c¸i c¸c quan l¹i ®­îc tËp Êm) còng ®­îc dù thi. Nh÷ng ng­êi tróng tuyÓn trong kú thi H­¬ng gäi lµ Cö nh©n, ng­êi ®ç ®Çu gäi lµ Gi¶i nguyªn. Nh÷ng ng­êi ®Ëu Cö nh©n cã thÓ ®­îc bæ dông lµm quan tõ trung cÊp trë xuèng.

Thi Héi lµ kú thi tæ chøc ë Kinh ®« do bé LÔ chñ tr×, cø 3 n¨m tæ chøc mét lÇn. Ng­êi dù thi lµ c¸c Cö nh©n. Nh÷ng ng­êi thi ®Ëu trong kú thi Héi ®­îc gäi lµ "Cèng SÜ", th«ng th­êng gäi lµ TiÕn sÜ. Ng­êi ®ç ®Çu gäi lµ Héi nguyªn.

Thi §iÖn (còng gäi lµ thi §×nh) lµ kú thi tæ chøc ë trong cung vua, ng­êi chñ kh¶o lµ Hoµng ®Õ. Ng­êi dù thi lµ nh÷ng ng­êi ®· ®Ëu tiÕn sÜ. KÕt qu¶ thi §iÖn ®­ưîc chia lµm 3 cÊp lµ: NhÊt gi¸p, NhÞ gi¸p, Tam gi¸p.

NhÊt gi¸p cã 3 bËc: NhÊt gi¸p ®Ö nhÊt danh gäi lµ Tr¹ng nguyªn, cßn gäi lµ §iÖn nguyªn, §×nh nguyªn; nhÊt gi¸p ®Ö nhÞ danh gäi lµ B¶ng nh·n; nhÊt gi¸p ®Ö tam danh gäi lµ Th¸m hoa. Nh÷ng ng­êi nµy cßn ®­îc gäi lµ TiÕn sÜ cËp ®Ö.

Nh÷ng ng­êi ®Ëu trong b¶ng NhÞ gi¸p gäi lµ TiÕn sÜ xuÊt th©n. Nh÷ng ng­êi ®Ëu trong b¶ng Tam gi¸p th× gäi lµ §ång TiÕn sÜ xuÊt th©n.

Cïng víi viÖc c¶i c¸ch chÕ ®é gi¸o dôc, chÕ ®é khoa cö phong kiÕn cña Trung Quèc ®Õn n¨m 1905 th× b·i bá.